Samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Ummaviylar davrida xalifalik 
 
Xalifalikdagi inqiroz va birinchi fuqarolar urushi
. Alining xalifaligi 
ichki isyonlar avj olgan pallaga to‘g‘ri keldi. Uning xalifaligi davrida islom 
birligi siyosiy jihatdan parchalanadi. Mamlakatda fuqarolar urushi boshlandi. 
Ali xalifa etib saylangan bo‘lsada, Abu Sufiyonning o‘g‘li Shom voliysi 
Muoviya uni tan olishni istamadi, Damashqda o‘zini xalifa deb e’lon qildi. 
Ali taxt uchun kurashda g‘alaba qozonolmadi. 657-yil iyulda Frot daryosi 
yaqinidagi Siffinda bo‘lgan jangda Ali yengildi. Ali va Muoviya bir-
birlarining xalifaliklarini tan oldi. 

---

– 34 – 
Shunday qilib, xalifalik uning davrida ikki mustaqil qismga - Kufa va 
Shom xalifaligiga ajralib ketdi. Ali tarafdorlaridan bir qismi (keyinchalik ular 
havorijlar-xorijiylar deb ataldi) uning bunday xarakatlaridan norozi bo‘ldi va 
unga qarshi suiqasd uyushtirdi. Kufada masjidda u xorijiy Abdurahmon 
tomonidan o‘ldirildi. Ali tarafdorlari keyinchalik islomdagi ikki asosiy 
oqimdan biri bo‘lgan shi’alik (arabcha «shi’a» - guruh, bu o‘rinda «Ali 
tarafdorlari» mazmunida) oqimini tashkil etgan. Ali shi’alarning birinchi 
imomi va shi’a imomlari shajarasini boshlab beruvchi xisoblanadi. Shi’alarda 
Ali avlodlaridan 12 imom, ba’zi firqalarda 7 imom e’tirof etilgan. 
Shi’alar sunniylarning xalifalaridan hech birini e’tirof etmaydi, o‘z 
imomlarinigina diniy rahnamo deb taniydi. Shi’alikka mansub bo‘lgan ayrim 
kichik firqalarda, masalan, ismoiliylar firqasida, Alini xudo darajasiga 
ko‘tarishga va uni ilohiylashtirishga xarakat qilingan. 
661-yil Ali o‘ldirilganidan keyin, uning tarafdorlari Hasanni Iroqda 
xalifa deb e’lon qildi va Muoviya hokimiyatiga qarshi kurashni yangidan 
boshlashga da’vat etdi. Lekin Hasan Muoviya bilan muzokaralar olib borib, 
hokimiyat da’vosidan voz kechib, Madinaga ko‘chib ketdi. 
Ummaviylarning ichki siyosati va ikkinchi fuqarolar urushi. 
Ummaviylar 
hokimiyatga kelgandan so‘ng poytaxtni Damashqqa ko‘chirdi. Ummaviylar 
davrida qator ma’muriy harbiy o‘zgarishlar amalga oshirildi: xalifalik 
lavozimi nasliy merosga aylantirildi, davlat xazinasi va davlat devonxonasi 
tashkil etildi, arab tili davlat tili deb e’lon qilindi, yangi oltin, kumush va mis 
tanga chiqarildi, harbiy-dengiz floti tashkil etildi. 
680-yili xalifa Muoviya o‘lgandan keyin, Iroqda ummaviylarga qarshi 
xarakat faollashdi. Kufa shahri shi’alari Husaynni o‘zlarining imomi deb tan 
olib, xalifalikka taklif etdi va Muoviyaning o‘rniga bo‘lgan o‘g‘li xalifa 
Yazidga qarshi qo‘zg‘olonga bosh bo‘lishni so‘radi. Makkadan Kufaga 70 
jangchisi bilan kelayotgan Husayn Makka yaqinidagi Karbalo dashtiga yetib 
kelganida, xalifa Yazidning 4 ming kishilik qo‘shinlari unga qarshi chiqdi. 
681-yilda bo‘lgan bu jangda shi’alar mag‘lub bo‘lib, Husayn (627-681) 
o‘ldirildi. Shu munosabat bilan Karbalo shi’alarning asosiy muqaddas 
ziyoratgohiga aylandi. Husayn shahid bo‘lgan bu sana (ashuro
*
) shi’alarda 
motam kuni sifatida har yili nishonlanib turiladi.
 
*
Ashuro (arabcha «o‘n kunlik») – shi’alarda o‘tkaziladigan motam marosim kunlari. Shi’a musulmonlari har yili 
muharram oyining dastlabki o‘n kunligida motam tutib diniy yurish qiladilar. Shi’alar ta’sirida sunniylar ham 
ashur oyini o‘tkazadilar. Lekin sunniylarda bu marosimni ko‘proq ayollar bajaradi. 

---

– 35 – 
Karbalo fojeasi butun Hijoz vodiysini g‘alayonga solgan. Yazid 
xalifalikdan olib tashlandi. Makkada Abdulloh ibn Zubayr o‘z amirligini-
xalifa bo‘lganligini e’lon qildi. Bu xalifalik 10 yilga yaqin davom etadi (683-
692 yillar). 
O‘sha paytda Islom dunyosida uch xalifa o‘rtaga chiqdi: 
1.
Iroqda Safaviy sulolasidan bo‘lgan qo‘mondon Muxtor. 
2.
Hijozda Makka va Madina aholisining xalifasi Abdulloh ibn Zubayr. 
3.
Suriya va Misrda ummaviylar hukmdori Abdulmalik. 
Ummaviylar 
soliq 
tizimi.
Ummaviylar 
davrida 
hunarmandlar, 
savdogarlar va chorvadorlardan zakot olingan. Zakot faqat musulmon bo‘lgan 
shaxslardan olingan. Yeri bor arablar, arab bo‘lmaganlar va islomni qabul 
qilganlar o‘ndan bir miqdorida soliq to‘lagan. Yer soliqlari orasida eng og‘iri 
xiroj bo‘lib, dastlab bu soliq faqat musulmon bo‘lmaganlardan natura 
shaklida yoki hosilning ulushi xisobida (muqassama, hosilning 10 % idan to 
50 % igacha) olinar edi. Shuningdek, xiroj Eron sosoniylarida bo‘lgani kabi 
(ularda xaraj deyilgan), qa’tiy belgilangan pul bilan ham olingan bo‘lib, har 
bir 
jarib 
yer miqdorida undirilgan. Abbosiylar davriga kelib xiroj davlat 
yerlari va mayda yer egalarining yerlaridan olinadigan bo‘ldi. Har bir 
musulmon bo‘lmagan erkaklardan uning iqtisodiy ahvolidan kelib chiqib, 12, 
24 yoki 48 dirhamdan jizya - jon solig‘i olingan. Hosilning 1/10 miqdorida 
olinadigan ushr faqat mulk yerlaridan, ya’ni xususiy yerlardan olinishi 
belgilandi. 
Arab xalifaligidagi soliq tizimi dastlab Vizantiya va Sosoniylarning soliq 
tizimi asosida shakllantirilgan. Arablar bosib olingan hududlar bilan dastlab 
shartnoma tuzib, u yerdan o‘lja olish bilan cheklangan. 
Xalifa Abdumalikning hukmronligi davridan butun xalifalik hududlarida 
yerning va soliq to‘lovchilarning ro‘yxati tuzildi. Bu ro‘yxatga tushgan 
dehqonlar o‘z yerlarini tark etib ketishlari mumkin emasdi. Xalifalikning 
soliq yig‘uvchi amaldorlari dastlab soliq olinadigan yer bilan tanishib chiqib, 
keyin shu yerdan qancha soliq olish mumkinligini belgilab berishardi. 
Soliqchilar aholining bir xil harajatlarini ham o‘rtaga xisoblab shunga qarab 
soliq qiymatini oshirib borishgan. 
Soliq amaldorlari yerni unumdorligiga ham e’tibor berishgan. Masalan, 
agar yer shaharga yaqin joyda bo‘lsa, unda har 1000 tub uzumzordan 4 
dinordan soliq olingan. Agar yer shaharga uzoq joyda joylashgan bolsa, unda 
2000 tub uzumzordan 4 dinor olingan. Shuningdek, zaytun daraxti uchun ham 

---

– 36 – 
soliq belgilangan edi. Zaytun daraxti asosan Shimoliy Afrika, Suriya va 
Falastinda o‘sardi. Bu holda soliqlar har bir zaytun daraxti uchun olingan. 
Ummaviylar tashqi siyosati.
VII asr oxiri-VIII asrning boshlariga kelib 
fuqarolar urushiga chek qo‘yilgandan so‘ng, ummaviylar bosqinchilik 
yurishlarini davom ettirdi. 667-yili arablar Xalkedon shahrini ishg‘ol etib, 
Vizantiyani xavf ostida qoldirdi va Sitsiliyani vayron qildi. 698-yili 
vizantiyaliklar Karfagendan tamoman haydab chiqarildi. 
VIII asrning boshiga kelib arablar Gibraltar bo‘g‘ozi hududlariga kirib 
keldi. 711-yilda Afrika noibligining sarkardasi Tariq ibn Ziyod 7 minglik 
qo‘shini bilan yarim orolga kelib joylashdi. Shu vaqtdan boshlab bu yer 
Gibraltar (Tariq tog‘i; arabchada Jebel Tariq) nomini oladi. 711-yilning 19-
iyulida Tariq Afrikadan yordamchi kuch olib, 12 minglik qo‘shin bilan 25 
minglik qo‘shinga ega bo‘lgan vestgotlar qiroli Rodrigoni mag‘lubiyatga 
uchratdi. Jangda vestgotlarning oxirgi qiroli halok bo‘ldi. 712-yilda Toledo 
taslim etildi. Shu tariqa 711-715-yillarda Ispaniya hududlari egallandi. 
Reyn bo‘yi tizma tog‘larini oshib o‘tib, arab qo‘shinlari 725-yilda 
janubiy Fransiya tomon xarakatlandi. 732-yilda Puate yaqinida Karl Martell 
tomonidan arablar ustidan qozonilgan g‘alaba, arab qo‘shinining shimolga 
keyingi xarakatini to‘xtatib qo‘ydi. 
Arablar muntazam ravishda Bosfor va Marmar dengizi hududlariga 
hujum qilib, ikki marta Konstantinopolni (673-677 va 717) qamal qilgan 
bo‘lsada, uni hududlarni bosib ololmadi. 741-yilda Akroin jangida 
mag‘lubiyatidan keyin arablar Kichik Osiyoga yurishlarini to‘xtatdi. 
O‘rta Osiyoga qilgan yurishlari natijasida 705-715-yillarda Xorazm, 
Farg‘ona va Movoraunnahr hududlari egallandi. Xitoy bilan 751-yildagi 
jangdan so‘ng, arablar O‘rta Osiyo bilan cheklanib qoldi. 712-yilda 
Hindistonga bostirib kirdi. Muhammad ibn Qosim as-Saqafiy tomonidan Sind 
viloyati (hozirgi Pokistonning janubi) bosib olindi. Daybun (Qora chi) porti 
va Kiyrun (Haydarobod) shahri Muhammad ibn Qosim qo‘liga o‘tdi. 
Shimolda Multon hududlarigacha yetib borishdi.