– 23 –
hududlarga birinchi navbatda janubiy Arabiston, ayniqsa uning janubiy-
g‘arbiy qismi kiradi, bu hudud antik davr adabiyotlarida «Baxtli Arabiston»
nomi bilan mashhur. Arablarda bu hudud Yaman deb atalgan bo‘lib, u
Hindiston, Efiopiya va hatto Xitoy bilan dengiz orqali savdo aloqalariga ega
bo‘lgan. Yaman miloddan avvalgi I ming yillikda suvga boyligi bois
irrigatsiya
tizimi rivojlanib, bu yerda dehqonchilik yuksak taraqqiy qildi.
Arab ziyoratchilari arpa, zaytun, uzum va boshqa mevalarni yetishtirgan.
Amaldorlarning bir qismi savdo, tashqi aloqalar, tranzitda ishtirok etishgan.
Mag‘rib, Sana, Zafar, Main, Nejrat va boshqa shaharlari yunon polislari kabi
misvad
-kattalar kengashi tomonidan boshqarilgan. Erkin dehqonlar jamoasi
umumiy tarzda kanallar va boshqa sug‘orish inshootlariga egalik qilgan.
Yamanning yuqori darajada rivojlanishida uning vositachilik roli muhim
ahamiyat kasb etgan. Chunki uning shaharlari Misr va Suriya,
Efiopiya va
Hindiston savdosida muhim rol o‘ynagan. Yamanga Hindistondan
mahsulotlar kemalarda olib kelingan. U yerda tuyalarga yuklanib, karvon
yo‘li orqali Falastin, Suriya va Misrga yetkazilgan. Yamanda IV asrga qadar
Ximyarit davlati mavjud bo‘lgan. Dehqonchilikdan tashqari bu yerda
hunarmandchilik va savdo ham rivoj topgan. Yaman yerlari unumdor bo‘lib,
unda turli xil qimmatbaho ziravorlar va yoqimli iforli atirlar yetishtirilgan.
Yamanda qurol-yarog‘ ham ishlab chiqilib, teriga ishlov berilgan.
Janubiy
Arabistonda bizga ma’lum bo‘lgan davlatlardan eng qadimgisi Miney
qirolligi bo‘lib, u millodan avvalgi 1200-650-yillarda mavjud bo‘lgan. Miney
qirolligidan keyin Sabey qirolligi (mil.av. 950-115- yy.), Ximyarit qirolligi
(mil.avv. 115-milodiy 525-yil) o‘z hukmronligini o‘rnatgan.
Yaman va Xajramautdagi navbatdagi davlat
Ikkinchi Ximyarit
podsholigi
(tax. 300-525) bo‘lib, u Efiopiya tomonidan bosib olingan. Keyinchalik,
Yamanni Sosoniylar Eroni egalladi. Bu yerda 575-yilda sosoniylar noibligi
tuzilib, u 625-yilgacha mavjud bo‘lgan.
III-IV asrlarda Mag‘rib tug‘onining buzilishi sababli Yamanda iqtisodiy
ahvol og‘irlashganligi bois ko‘plab qabilalar shimolga ko‘chib keta boshladi.
Arab qabilalari etnik kelib chiqishiga ko‘ra janubiy arab yoki yaman (
kaxtan
va kaxlan
guruhlari) va shimoliy arab (
mudar va rabia
guruhi) ga, ular o‘z
navbatida bir necha kichik urug‘ va qabilalarga bo‘lingan.
Vizantiya, Eron va g‘arbiy-arab savdo magistrali.
Yamanda
ibtidoiy
jamiyatning yemirilishi bilan, u tashqi dushmanlarning hujumiga duchor
bo‘ldi. VI asrda Yaman va G‘arbiy Arabiston orqali o‘tgan savdo yo‘li uchun
Vizantiya va Eron o‘rtasida kurash boshlandi. Vizantiya bu kurashda xristian
– 24 –
davlati
Aksum
(Efiopiya) dan foydalandi va Yamanga xristian dinini
kiritishga xarakat qildi.
IV asr oxiri – V asr boshida Vizantiya bilan 200-yildan ortiq urushlardan
so‘ng, 395-yilda Sosoniylar Eroni Armanistoning sharqiy qismini egalladi.
Eron g‘arbdan sharqqa qarab yastangan dengizdagi va quruqlikdagi barcha
yo‘llarni egallab oldi. Vizantiya Hindiston, Markaziy
Osiyo va Xitoy bilan
vositasiz savdodan to‘liq siqib chiqarildi.
Bunday sharoitda Vizantiyaning Osiyo va Afrikadagi savdosi uchun
faqatgina bitta yo‘l qolgan edi – bu Qizil dengiz yoki Hijoz orqali Yamanga
olib boradigan yo‘l. 516-yilda imperator Kanstansiya janubiy Arabistonga
forslar ta’siri bilan kurash olib borish uchun xristian missiyasini yuboradi.
Ularga
qarshi
523-yilda
Ximyarit podshosi “
xristianlar qirg‘ini
”
uyushtirgandan so‘ng, Vizantiya ham Aksumda hokimiyatda turgan
abissiniy
larga yordam so‘rab murojaat qildi. Bu vaqtda Ximyarit davlatida
ichki siyosiy kurashlar avj olgan edi. Ichki kurashlardan foydalangan Aksum
hukmdori 525-yilda Yamanni Efiopiyaning noibligiga aylantirdi. Yaman
egallanganidan so‘ng,
mantiqan ular savdoda ham, strategik jihatdan ham
muhim bo‘lgan Hijozni Makka bilan birga egallab olishlari kerak edi. Ammo
Hijozni 570-571-yillarda noib Abrax tomonidan bosib olishga qaratilgan
urunish abissiniy qo‘shinlarining mag‘lubiyati bilan tugadi.
Xristian-abissiniylarning
Yamanda
o‘zboshimcha
xo‘jayinliklari
mahalliy zodagonlar va Sosoniylar o‘rtasida ittifoqqa olib kelib, Ximyarit
podsholarining avlodlaridan biri Seyf ibn-Zi-Yazan yordam so‘rab Eronga
murojaat qildi. 575-yilda Erondan dengiz yo‘li orqali yuborilgan qo‘shin
abissiniylarni Yamandan quvib chiqardi. Mamlakat
rahbari nomiga Seyf
bo‘ldi. Lekin tez orada Yaman fors viloyatlaridan biriga aylantirildi va u
abissiniylar ustidan g‘alaba qozongan Vaxraz avlodlari boshqaruvi ostiga
o‘tdi.
Abissiniylar va sosoniylarning G‘arbiy Arabiston savdo magistraliga
hukmronlik qilishlari Yaman va Makka zodagonlariga moddiy jihatdan zarar
keltirayotgan edi, bu esa o‘z navbatida Yaman va Makka bilan bog‘liq arab
aholisining iqtisodiy holatiga yomon ta’sir ko‘rsatdi.
Eron sosoniylarining satrapligiga aylangan Yaman faqat tranzit hududga
aylandi va iqtisodi inqirozga uchradi. Ko‘plab arab qabilalari Arabistonning
boshqa hududi - Hijozga ko‘chib o‘tishgan. Bu yerdan Yaman orqali
Suriyaga karvon yo‘llari o‘tgan.
