Samarqand davlat universiteti jahon tarixi

Abbosiylarda davlat tuzilishi va feodal munosabatlarning rivojlanishi.
Xalifalik Mansurdan Xorun ar-Rashid (786-809) boshqaruvi tugagunga qadar 
qudratli va markazlashgan davlat bo‘lib qoldi. Boshqaruvda Eron sosoniylari 
va ummaviylarning tartiblari saqlab qolindi. Asosiy boshqaruv bosh vazir 
qo‘lida edi. Markaziy hokimiyat vazirliklar asosida boshqarilgan. Vazirliklar 
devon
deb nomlangan. 
Hududlar xalifaning noiblari-
amir
lar tomonidan boshqarilgan. Amirga 
harbiy va ma’muriy-tartib ustidan nazorat qilish huquqi berilgan. Sud ishlari 
qozilar qo‘lida bo‘lib, ular 
fiqh va shariat
asosida sud ishlarini olib borgan. 
Boshqa din vakillari (
zimmiylar
) o‘zlarining diniy rahbarlari tomonidan sud 
qilingan. 
Abbosiylar davrida yerlarning katta qismi davlatga tegishli edi. 
Mulk 
yerlari
-xususiy yerlar bo‘lib, ular abbosiylar xonadoni vakillariga tegishli edi. 
Shuningdek, yerlar harbiy xizmatlar uchun umurbod muddatga berilgan. Bu 
yerlar 
qatiya
deb nomlangan. 
Iqto
yerlari ham bo‘lib, u davlat oldidagi 
xizmatlar uchun berilgan. Agar iqto egalarining vorislari ham davlat oldida 
yaxshi xizmat qilsa, yerlar meros qilib qoldirilgan. Iqto mavqeyi va amaliga 
qarab, bir qishloqdan butun boshli viloyatgacha berilgan. 
Vaqf
yerlari diniy 
idoralarga tegishli yerlar bo‘lgan. 
Xiroj
solig‘i davlat yerlari va kichik xususiy yerlardan olingan. Mulk 
yerlaridan 1/10 miqdorida soliq olingan. Abbosiylar xonadoni yerlaridan, iqto 
va vaqf yerlaridan davlatga soliq olinmagan. Ular renta ko‘rinishida yoki yer 
egasining xohishi bilan boshqa tarzda davlatga to‘lov to‘lab turgan. 
Xalifalikdagi xalq xarakatlari. 
Saltanatga kelgan Abbosiylar endi 
Ummaviylarga nisbatan qonli intiqom siyosatini yurgiza boshladi. Abbosiylar 
hokimiyatga kelgan dastlabki davrda eronliklarga suyangan holda arab 
isyonchilarini bostirishga erishgan bo‘lsa, keyinchalik arablarga suyanib, 
eronliklarga 
zo‘ravonliklar 
o‘tkazdi. Mehnatkash xalqqa soliqlarni 
kamaytirish haqidagi va’dalar va’daligicha qolib ketdi. Shu tariqa ular ham 
eronliklarning, ham arablarning e’tiboridan tushdi. Natijada butun xalifalikda, 
ayniqsa Xurosonda, Eronda va Movarounnahrda abbosiylarga qarshi 

---

– 39 – 
qo‘zg‘olonlar avj olib ketdi. Ayniqsa, 755-yilda xalifa Mansur tomonidan 
Abu Muslimning hoyinona o‘ldirilishi bunday xarakatlarni yanada 
kuchayishiga sabab bo‘ldi. Abu Muslimning o‘ldirilishiga qarshi uning yaqin 
izdoshlaridan bo‘lgan Sunbod Mugʻ tomonidan 755-yilda boshlangan 
qo‘zg‘olon, Sharqiy Xurosondagi Ustad Sis qo‘zg‘oloni, 776-783-yillarda 
bo‘lib o‘tgan Muqanna boshchiligidagi «Oq kiyimlilar qo‘zg‘oloni», 806-
810-yillarda Samarqandda boshlanib, butun Movarounnahrni larzaga 
keltirgan Rofe ibn Lays boshchiligidagi qo‘zg‘olonlar bunga yorqin misol 
bo‘la oladi.
 
Sunbod qo‘zg‘olonidan bir necha yil o‘tgach xalifaga qarshi yana xalq 
xarakati boshlanib, unga 
Adam
va arxangel 
Gavril
boshchilik qilgan (asli 
kelib chiqishi eronlik bo‘lgan). Ular xalifa al-Xashim saroyiga yaqinlashib, 
undan ijtimoiy sohada aniq islohotlar o‘tkazilishini talab qilgan. 
776-yilda o‘zini boshida “Xudo timsoli” mujassamlashganligini targ‘ib 
qilgan Hoshim ibn Hakim tomonidan qo‘zg‘olon boshlandi. U o‘z vaqtida 
Abu Muslimning yordamchisi bo‘lgan. U boshi va yuzini ko‘k parda bilan 
o‘rab yurgan, shuning uchun al-Muqanna, ya’ni “
Niqobdor
” degan laqab 
olgan. U savodli, aqlli va tadbirkor bo‘lgan. U Mazdak g‘oyalariga 
asoslangan ijtimoiy tenglik va erkin hayotga da’vat etuvchi ta’limotni targ‘ib 
etgan. Muqanna atrofida o‘z tarafdorlarini to‘plagan. Qo‘zg‘olon 
ishtirokchilari oq kiyimda xarakat qilganlari uchun bu qo‘zg‘olon tarixda “
Oq 
kiyimlilar
” qo‘zg‘oloni deb nom qoldirdi. 
Abbosiylar davrida asosiy isyonchilar sifatida xurramiylar

tarix sahniga 
chiqdi. Vizantiyaliklar Xurramiylar bilan yaxshi aloqada bo‘lib, Bobek 
boshchiligidagi 
(
816-837
) 
qo‘zg‘olonni 
hozirlashdi. 
Vizantiyaliklar 
xurramiylarga harbiy yordam berishib, xalifalikka qarshi qaratishdi. Bunga 
javoban arab xalifasi Ma’mun Kichik Osiyoga vizantiyaliklarga qarshi 4 
marta qo‘shin yuborishga majbur bo‘ldi (
830, 831, 832, 833-yillar
). 
Xurramiylar xarakati Bobekka 838-yili xalifalikka qarshi qayta kurashida 
ham yordam berishdi. Ayniqsa bu Amoriy shahrida yaxshi natija berdi. Xalifa 

Xurramiylar, xurramiya (fors. xurramdin – “xush, xurram e’tiqodga ega”) - sunniylikka qarshi bo‘lgan 
moniylik-mazdakiylikka xos oqimlarning umumlashma nomi. VIII-X asrlarda Eronda ularning shiori ostida 
g‘alayonlar bo‘lgan. Ular nafaqat shariatni, balki umuminsoniy axloqiy normalarni ham inkor etganlar, ular 
barcha man etilgan narsalar joiz deb, jumladan, boshqalarning mol-mulki va hatto ayollariga egalik qilishni ham 
joiz deb hisoblashgan. Ular Abu Muslim, Maxdiy, Abu Muslimning qizi Fotimaning o‘g‘li Feruzga ibodat qilib, 
butun faoliyatlarini islomni buzishga qaratganlar. Ular zardushtiylarning g‘oyaviy merosxo‘ri bo‘lib, 
mafkurasining asosini dualizm - yorug‘lik bilan zulmat o‘rtasidagi kurash tashkil qilgan. Ular kishilarning 
umumiy tengligi, soliq va majburiyatlarni bekor qilish, moddiy boyliklarni teng taqsimlashni yoqlab chiqishgan. 
Xalifalikdagi barcha qurolli xalq harakatlarini qo‘llab-quvvatlashgan.

---

– 40 – 
Ma’mun o‘limi oldidan ukasi va vorisi Mutasimga (833-842) xurramiylarga 
qarshi qattiqqo‘llik bilan kurashish vazifasini qo‘ydi. Yangi xalifa armiyani 
qaytadan tuzib, Afshin boshchiligida qo‘shinni jangga shayladi. Bu orada 
xurramiylar xalifa bilan o‘zlari uchun ma’qbul bo‘lgan shartnomalarni 
imzoladi. Bobek Vizantiya imperatori Feofil bilan ittifoq tuzdi. Ammo bu 
paytga kelib qo‘zg‘olon o‘z ahamiyatini yuqotib bo‘lgan edi. 837-yil 
avgustda, bir yillik qamaldan so‘ng qo‘zg‘olonchilarning Talish tog‘idagi 
Bazz qal’a-qarorgohi egallandi. Bobek alban knyazi oldiga qochdi. Uni 
xalifaga ushlab berishdi va u xochga qoqilib o‘ldirildi. 
Xalifalik sharqida bo‘lgani kabi g‘arbdagi qo‘zg‘olonlar ham xalifalikni 
larzaga soldi. Yaman va Hijozda shi’alar ko‘tarildi (eng yirigi 786-yilda 
bo‘ldi). Xalifa Alining o‘g‘li Xasanning chevarasi Idris I ibn Abdulloh 786-
yilda Hijozda Ali tarafdorlari qo‘zg‘olonida faol qatnashib, dastlab Misr 
hududiga, so‘ngra Marokash hududiga qochadi. U berberlar ko‘magida 789-
yilda Marokashning shimoliy hududida Idrisiylar sulolasiga asos soldi. Bu 
davlat 905-yilda Ismoiliylar sulolasi tomonidan bosib olindi. Irdis I (789-828) 
va uning o‘rniga taxtga chiqqan Irdis II (793-828) davrida islom madaniyati 
islomni qabul qilgan berber qabilalari orasida keng tarqaldi. 814-815-yillarda 
esa Iroqdagi shi’alar Abu Saray boshchiligida isyon ko‘tardi. Quyi Iroqda 18-
yil (820-yildan) 
zutt
-chorvador va baliqchi qabilaning (taxminlarga ko‘ra ular 
sigan (lo‘li)
lar bo‘lib, Hindistondan V asrda kelgan.) g‘alayoni bo‘lib o‘tdi. 
831-yil Misrda bolalari va xotinlarini qul qilib sotilishiga qarshi qo‘zg‘olon 
bo‘ldi.