– 10 –
III-V asrlarda Eronnnig ijtimoiy tuzumi va din
Sosoniylar davlatida qadimdan mavjud bo‘lib
kelgan aholining
tabaqalanishida o‘zgarishlar ro‘y berdi. Agar Sosoniylargacha Qadimgi
Eronda erkin kishilar uch toifaga - kohinlar,
jangchilar, dehqonlarga
bo‘lingan bo‘lsa, IV asrga kelib aholi to‘rt guruhga: kohinlar, jangchilar,
ulamo (o‘qimishli kishi)lar, soliq to‘lovchilar – raiyatga bo‘lindi. Ular
tepasida Shahanshoh turgan. Unga zardusht kohinlari boshlig‘i – mobedan-
mobed, qo‘shin qo‘mondoni eran-spaxbed, ulamolar boshlig‘i - dagirbed,
soliq to‘lovchilar tabaqasi boshlig‘i - vastrioshan-salarlar davlatni
boshqarishda yaqin hamkor va yordamchilar bo‘lgan.
Tabaqalar ham o‘z ichida ierarxik tarzda bo‘lingan. Ruhoniylarning oliy
toifasini mobedlar tashkil etgan. Ular hududlardagi maglar (zardo‘sht
kohinlari) faoliyatini nazorat qilib borgan. Mobedan-mobed hukmdordan
keyingi birinchi o‘rinda turgan. Harbiy tabaqada eran-spaxbeddan so‘ng
shahdor – viloyatlarning yarim mustaqil hukmdorlari o‘rin egallagan bo‘lib,
ular podsho xonadoni vakillari xisoblangan. Keyingi tabaqada vispuxrlar -
Eronning qadimiy urug‘i turgan. Ular muhim harbiy
va davlat lavozimlarini
merosiy tarzda egallagan. Keyingi o‘rinda vazrug (buzrug)lar turgan. Ular
qo‘shin va ijro hokimiyatida ma’sul lavozimlarni egallagan. Harbiy
tabaqaning asosini ko‘p sonli ozodlar tashkil etib, Eron qo‘shinining otliq
askarlari yadrosi aynan ulardan iborat bo‘lgan. Ulamolar tabaqasiga davlat
xizmatchilari kirgan. Xususan, kotib, diplomatik hujjat va xatlarni to‘plovchi,
podsho biografi, tabib, astrolog, tarjimon va boshqalar kirgan. To‘rtinchi –
raiyat tabaqasiga bo‘lsa
dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar mansub
bo‘lgan.
Mamlakat aholisi ijtimoiy tabaqalanishining eng quyi bo‘g‘ini qullardan
tashkil topgan edi. Bir qulning mamlakatdagi o‘rtacha narxi 500 dirxamga
teng bo‘lgan. Davlatda jinoiy ishga qo‘l urgan har qanday aholi qullikka
duchor qilingan. Aholini erkinlikka chiqarishning murakkab shartlari mavjud
edi. Qullar ma’lum shartlar asosida mulkka ega bo‘lishlari, shartnomalar
tuzishlari mumkin bo‘lgan. Shuning bilan birga mamlakatda “qisman
ozodlikka chiqish” tizimi mavjud bo‘lib, unga asosan qul o‘zi
ishlab
chiqargan mahsulotni ma’lum qismini olgan. Qullarning bir qismi jamoaga
tegishli edi. Qul mehnatidan asosan irrigatsiya va ziroat ishlarida keng
foydalanilgan. Vaqtlar o‘tishi bilan qishloq xo‘jaligida ulardan foydalanish
asta-sekin kamayib borgan.
– 11 –
Yerga egalik munosabatlari yangidan shakllana boshladi. Tarixiy
manbalarda sosoniylar sulolasi hukmronligi davrida yerga egalikning
“dastkard” nomli turi ko‘p tilgan olingan.
Ushbu yerlar asosan yirik
mulkdorlar qo‘lida bo‘lib, unda ko‘pincha qullar mehnat qilardi. O‘z
navbatida mamlakatning yirik yer egalarini hukmdor, zodagonlar va
ruhoniylar tashkil etgan. Qishloqning erkin aholisi qatlami qishloq jamoa
dehqonlaridan iborat bo‘lgan. Ammo qishloq jamoalari yerlarida
unumdorlikning oʻshishi bilan hukmron qatlam vakillari soliqlarni ham oshira
boshladi. Bu esa o‘z navbatida erkin dehqon
jamoalarining sekin-asta
majburiyat o‘tovchi tabaqaga aylanib borishiga olib keldi.
Davlat qurilishi.
Davlat tepasida Shahanshoh (podsholar podshosi)
turgan. Merosxo‘rlikning qat’iy tartibi yo‘q bo‘lsa ham, ammo davlat
boshlig‘i albatta sosoniylar xonodonining vakili bo‘lishi shart edi. Sosoniylar
davlatida taxtni meros qoldirish “zinapoya” tartibida bo‘lgan. Unga ko‘ra
agar aka ukaga taxtni meros qoldirsa, ukasi o‘zidan so‘ng taxtni akasi
o‘g‘illariga meros qoldirgan.
Ma’muriy boshqaruv tepasida vazurg-framadar (vazir-farmondor) turib,
u qa’tiy belgilangan vazifasini bajargan. Markaziy hukumatning asosiy
g‘amxo‘rlik qiladigan sohasi armiya, moliya va sug‘orish ishlari edi.
Moliyaviy muasassalar soliqlar yig‘ish va jamoalarga
tegishli ishlar bilan
shug‘ullangan. Viloyatlar ularning tepasiga qo‘yilgan mahalliy hokim va
hukmdorlar tomonidan boshqarilgan, muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
hududlar fors va parfinlarga mansub bo‘lgan oliy imtiyozli tabaqa vakillar
tomonidan, ularning shaxsan Shahanshoh tomonidan uning vakili sifatida
tayinlanishi orqali idora qilinardi, eng
muhim va ahamiyatli hududlarga,
masalan, O‘rta Osiyo bilan chegaradosh viloyatlarga podshoh xonadonining
vakillari hukmdor qilib tayinlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
