200
kelib tushgan. Bu mablag‘ sadaqa deb ataluvchi zakotdan to‘plangan mablag‘ bilan
birgalikda maxsus vakolatli shaxslar tomonidan sug‘urta vositasi turi sifatida mar-
kaziy hokimiyat nomidan kambag‘al, muhtoj kishilarga tarqatilgan. Sadaqa mab-
lag‘laridan yordam olishga kambag‘allar va nogironlar haqida bo‘lib, ularning bu
holati to‘g‘risida jamoaning uch a’zosining sxohidligi lozim bo‘lgan. Shuningdek,
biror sabab bilan xonavayron bo‘lgan,
qurbi yetmaydigan xarajatlar, to‘lovlarni
to‘lashga (masalan, muhtoj qarindoshlarini boqish, qarindoshi uchun diya (xun)
to‘lash va boshqalar) majbur bo‘lgan kishilarga ham sadaqa beriladi va hokazo.
Ularning ishi yurishib ketsa, sadaqa to‘lash to‘xtatiladi. Shuningdek, sadaqa to‘p-
lovchi va taqsimlovchi amaldorlarga, musofirxonalarga, biror sabab bilan safarni
davom ettira olmay qolgan yo‘lovchilarga ham mablag‘ ajratiladi. Hadislar va
fiqhga oid adabiyotlarda sadaqa istilohi bilan zakot anglatilgan.
O‘zaro yordam ko‘rsatishni, islom dini bilan bog‘liq amallarda,
jumladan,
sadaqa, zakot, fitr, bechoralarga ko‘mak berish singari ijtimoiy xizmatning faoliyat
nokasbiy turi sifatidagi tarixiy ildizlarida ham ko‘rish mumkin. Buni ikki sabab
bilan izohlash mumkin. Birinchidan, hech bir ijtimoiy tizim bo‘shliqdan paydo
bo‘lib qolmaydi, ya’ni mavjud resurslarning hisobidan yaratiladi. Ikkinchidan,
dastlabki shart-sharoitlar asosida u yoki bu sohadagi ijtimoiy tuzilmalar
tizimlashtiriladi,
uchinchidan, ma’lum bir tarixiy bosqichlarda aholining turli
guruhlariga ko‘rsatiladigan ijtimoiy xizmat ko‘rsatish amaliyoti turli shakllarda
umumlashtirilib, institutsional mazmun kasb etadi.
Markaziy Osiyo tarixida odamlarga madad va muhtojlarga sadaqa berish,
ko‘maklashish, yordam qo‘lini cho‘zish xalqimiz hayot tarzi bilan bog‘langan
265
.
Jumladan, Amir Temur davrida ijtimoiy xizmat ko‘rsatish davlat darajasida amal
qilgan bo‘lib “Faqir-u miskin, biron kasb qilishga ojiz shol-ko‘rlarga nafaqa
belgilangan”
266
. Tarixiy manbalarda Amir Temur tomonidan “turlik-turlik xayr-u
ehsonlar qilinib, sinf-sinf sadaqalar mustahiklarga yetkazilib, faqir va miskinlarga
bisyor ob-u osh bergan”ligi
267
keltirilgan. Amir Temur davlati tarqalib ketganidan
keyingi xonliklar davrda ham beva-bechoralarga g‘amxo‘rlik qilish milliy va diniy
an’ana, axloqiy qadriyat sifatida xalqimiz urf-odati,
kundalik turmushida chuqur
saqlanib keldi. Bu davrlarda davlat ijtimoiy himoyasi, asosan, davlat
amaldorlariga, harbiylar va ularning oila a’zolariga nisbatan amalga oshirilar edi.
Tarixiy manbalarda madrasa, masjidlarga, shifoxonalarga vaqf yerlari ajratilgani,
ular soliqlar va yig‘imlardan xoli qilingani, madrasa toliblarini moddiy qo‘llab-
quvvat-lash uchun davlat mablag‘lari
sarflangani, ularga homiylik qilish yaxshi
darajada yo‘lga qo‘yilgani haqida ko‘plab ma’lumotlar mavjud.
Imom
al-Buxoriy
“Al-Jomi’
as-Sahih”
asarida
(J.Ramatovning
ta’kidlashicha, bu asarga fiqh, islomiy marosimlar, axloq-odob, ta’lim-tarbiya
haqida, shuningdek, o‘sha davr tarixi va elshunosligiga doir ma’lumotlar
265
Жабборов И.М. Ўзбеклар: турмуш тарзи ва маданияти (Этномаданий лавҳалар). – Тошкент: Ўқитувчи,
2003. – 208 б., Мухсумадьен Х. Узбекии вокруг них. Новый взгляд. – Алмати: Дайк-Пресс, 2006. –256 с.,
Карабаев У. Этнокультура (Традиционная народная культура). –Ташкент: Шарк, 2005. -239 с.
266
Темур тузуклари. – Тошкент: Шарқ, 2005. 119-бет.
267
Аёзий Мирзо Муҳаммад Ҳайдар. Тарихи Рашидий. – Тошкент: О‘zbekiston, 2011. -Б.111.
201
kiritilgan
268
) ta’kidlaydiki, “Ketidan ozor ergashtirib keladigan sadaqadan ko‘ra,
ko‘ngilni ko‘taradigan va mag‘firatli so‘z afzaldir”
269
. Ulug‘
mutafakkir shoir
hazrati Alisher Navoiyning o‘z mablag‘larini ilm-fan, adabiyot va san’at ahlini
qo‘llab-quvvatlashga, ko‘priklar, karvonsaroylar qurish, suv chiqarish va
obodonchilikni yo‘lga quyish yo‘lida sarf-xarajat qilganlari, himmat va
samimiyatning mislsiz namunasi sifatida tarixiy bitik-larda yozib qoldirilgan. Bu
haqda Mir Alisher Navoiy o‘zining “Arbain hadis” (Qirq hadis) asarida shunday
deydi:
Yaxshi so‘z birla hojat ahlin so‘r,
Bermasang yaxshi to‘madin sadaqa.
Ne uchunkim rasul qavli bila:
Yaxshi so‘z bordur o‘ylakim sadaqa
270
.
Ta’kidlash lozimki, “sadaqa go‘yo faqat kambag‘al, faqir, muhtoj va beva-
bechoralarga qilinadigan xayr-ehsondir. Muqaddas
hadis mazmuniga binoan,
kishining aytgan har bir yaxshi so‘zi, ezgulik, yaxshi niyat bilan o‘zgalarning
ko‘ng-lini ko‘tarishi ham sadaqa hisoblanadi”. Xayr-sadaqaning mazmuni mana
shunday keng ma’noda talqin qilinsada, ayni vaqtda u ijtimoiy ma’qullangan, erkin
xizmat ko‘rsatish mazmunini ham anglatadi.
Demak, ajdodlarimizning saxiylik, himmatlilik, xayr-ehson, sadaqa, keksalik
singari tushunchalarga bergan izoh va sharhlari, qarash va fikr-mulohazalari faqat
ma’naviyat tarbiyasini shakllantiribgina qolmasdan balki ijtimoiy xizmat ko‘rsatish
motivi sifatida amaliy yo‘l-yo‘riqlarni belgilash imkonini ham beradi;
“Axloqiy qadriyat bo‘lmish yaxshilik, olijanoblik, saxiylik, mehr-muruvvat,
fidoyilik”
271
, himmatlilik, totuvlik, ahillik va hamjihatlikka undovchi falsafiy
tushunchalar
Do'stlaringiz bilan baham: 
