Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Budda etikasi.
Buddachilik ham jaynchilikka o‘xshash “xudosi yo‘q” din. 
Uning payg‘ambari Budda ma’rifat egasi nomi bilan mashhur Siddharta Gautama 
(miloddan avvalgi 567-487) ta’limotiga ko‘ra, dunyo iztirobga to‘la va eng muhim 
muammo ana shu iztiroblardan qutulishning yo‘lini topish. Naql qilishlaricha, o‘z 
218
 Темур тузуклари. – Тошкент: Шарқ, 2005. 119-бет. 
219
 Аёзий Мирзо Муҳаммад Ҳайдар. Тарихи Рашидий. – Тошкент: О‘zbekiston, 2011. -Б.111. 
220
 Туленов Ж. Диалектика назарияси. Монография. – Тошкент: Ўзбекистон, 2001. - Б. 189. 
221
 Тўраев Б. Борлиқ: моҳияти, шакллари, хусусияти. – Тошкент: Фалсафа ва ҳуқуқ, 2011.-Б.5. 

---

172 
tengdoshlari bilan aysh-u ishratda umr kechirgan shahzoda Siddharta Gautama 
kunlarning birida sayr qilib yurib, kasal cholni va janoza marosimini ko‘radi. Har 
bir kishini kelajakda kasallik, qarilik va o‘lim kutishini eshitib, larzaga tushadi, 
odamlardan qochib, tarkidunyo qiladi va to‘rt ezgu haqiqatni anglab yetadi hamda 
uni odamlarga yetkazadi. Uning qisqacha bayoni shunday: 
1. Bu dunyodagi hayot iztiroblarga to‘la. 
2. Bu iztiroblarning sabablari bor. 
3. Bu iztiroblarga barham berish mumkin. 
4. Iztiroblarga barham berishga olib boradigan yo‘llar mavjud. 
Buddaning to‘rtinchi haqiqati, ayniqsa, axloqshunoslik nuqtayi nazaridan 
muhim. U Budda o‘tgan va hammaning o‘tishi mumkin bo‘lgan nirvana (ehtiros, 
nafrat, pushaymon asta-sekinlik bilan so‘nib bo‘lgandan keyingi holat)ga yetishish 
yo‘lidir. U sakkiz fazilatga erishuvdan iborat: 1) to‘g‘ri qarashlar; 2) to‘g‘ri jur’at; 
3) to‘g‘ri xatti-harakat; 4) to‘g‘ri nutq; 5) to‘g‘ri hayot tarzi; 6) to‘g‘ri jahd-jadal; 
7) fikrni to‘g‘ri yo‘naltirish; 8) diqqatni to‘g‘ri qaratmoq. Shunday qilib, sakkiz 
yo‘l bir-birini taqozo etuvchi uch omil ‒ bilish, xatti-harakat va diqqatning 
birligidan iborat. Bilim va axloq bu o‘rinda yaxlitlikka ega; fazilat bilimdan (illat 
esa bilimsizlikdan) kelib chiqadi, shu sababdan bilimni fazilat yordamisiz 
takomillash-tirish mumkin emas. Bu ‒ axloqiy komillikka yetishishning 
tugallangan konsep-siyasi. “Kishi sochlarining fatilasi, sulolasi yoki zoti tufayli 
brahman bo‘lmaydi. Kimdaki haqiqat va dharma bo‘lsa, o‘sha baxtli va o‘sha 
brahman”, deyiladi buddhachilik axloqiy qoidalari jamlangan kitobda.
222
Shunday 
qilib, buddachilik tomonidan vedalar obro‘si, brahmanlarning istisnoli holati inkor 
etiladi, jamiyatni varnalarga bo‘lish qoralanadi. Shubhasiz, bu axloqiy taraqqiyot 
ko‘rinishlaridan biri edi.