3.12.
Biosfera va mikroorganizmlar.
Biosfera
turli
vaqtlarda
olimlarning
qarashlarida
turlicha
ta‘riflangan. Haqiqatdan mavjudlik, tiriklik qatlamning bo‗lishidir, Ya‘ni
qaysi sfyera qismlarida bor bo‗lishidan qat‘iy nazar tirik mavjudot
yashash makonidir. Akademik V.I.Vyernadskiy ta‘limotiga ko‗ra
biosferaga troposfyeraning butkul hamma qismi, stratosfyeraning ostki
qatlami, litosferaning cho‗kindi tog‗ jinslari bilan qoplangan qismi kiradi.
Biosferaning o‗ziga xos asosiy tarkibiy qismi undagi turli organizmlardan
tashqil topgan hayotning borligidir.
Biosfera tirik va o‗lik tarkibiy qismlardan iborat, sayyoramizda
yashaydigan hamma tirik organizmlarning yig‗indisi biosferaning tirik
moddasini tashqil etadi.
84
Tirik organizmlar asosan yerning gazsimon (atmosferat), suyuq
(gidrosfyera),
qattiq
(litosfera)
geologik
qobiqlarida
joylashgan.
Biosferaning yuqori chegarasi dengiz sathidan 22 km balandlikda,
atmosferatning quyi qatlami troposfyerada joylashgan bo‗lib, bu chegarada
quyosh nurlari energiyasi kislorod ozonga aylanadi va ozon ekrani hosil
bo‗ladi. Ozon tirik organizmlarga ta‘sir ko‗rsatuvchi kosmik va
ultrabinafsha nurlarning asosiy qismini yerga o‗tkazmaydi.
Biosferani tashqil etuvchi qismlari orasida litosfera, tuproq qoplami
va gidrosfyeraning o‗rni katta hisoblanadi. Gidrosfyerani okeanlar,
dengizlar, ko‗llar va daryolarning suvlari hosil qiladi. U yer sharining 70 %
yaqin qismini egallaydi.
Hayot gidrosfyeraning hamma qismida, hatto 11 km gacha bo‗lgan
chuqurlikda ham uchraydi. Hayot yerning qattiq qobig‗i litosferaning
yuqori qatlamlaridagi 3-4 km chuqurlikkacha tarqalgan. Biosferaning o‗lik
tarkibiga atmosferat, gidrosfyera va litosferaning moddalar va energiya
almashuvi jarayonida qatnashuvchi qismlari kiradi.
Yer maydoni (tuproq qoplami) biosferaning bir bo‗lagi hisoblanib,
biosferaning tashqil topishi va rivojlanishida tuproqning qanday aloqasi va
o‗rni qay darajada degan savol paydo bo‗ladi. Aytish mumkinki, faqat
tuproq tufayli yer kurrasining quruqlik qismida yuqori darajada rivojlangan
tirik organizmlar bilan egallangan biosfera hosil bo‗lgan. Agarda tog‗
jinslarining nuralgan mahsulotlari bilan tirik organizmlar o‗zaro bir biriga
ta‘sir qilmasa quruqlikda taraqqiy etgan tuproq qatlami hosil bo‗lmas edi.
Biosferada tirik mavjudotlar qatori insonlar ham bevosita shu
makonda yashaydi. Insoniyatning yil sayin ko‗payishi, fan texnikaning
rivojlanishi, ehtiyojlarning kengayishi natijasida biosfera va uning tarkibiy
qismlarini turli kimyoviy moddalar bilan ifloslanishi vujudga kelmoqda.
85
Do'stlaringiz bilan baham: |