|
Ma’sul muharrir:
Qurvontoev R.-q.x.f.d. professor, TAITDI
Taqrizchilar:
b.f.d. professor, A.P.Pazilov, GulDU.
b .f .d. dosent, D.Qodirova, TashDAU.
Ushbu darslik Samarqand davlat universiteti kengashining 2021yil 30
noyabrdagi 5-sonli qaroriga asosan nashr etishga ruxsat berilgan.
ISBN 978-9943-6999-5-3
Samarqand davlat universiteti, 2021.
3
Kirish
Planetamizdagi hayot asosan 2 ta katta jarayon yani fotosintez
prosessida hosil bo‗lgan organik modda va uning etapma etap chirishi,
parchalanishi tufayli ushlab turiladi. Fotasintez jarayonini yuksak
o‗simliklar amalga oshirsa, organik moddalarning parchalanishini
mikroorganizmlar ta‘minlaydi. Tuproq biologiyasi fani tuproqda
yashaydigan barcha tirik organizmlarini va ular moddalarning kichik
biologik aylanishda tutgan o‗rnini o‗rganadi.
Tuproq biologiyasi, tuproqshunoslik fanining bir bo‗limi hisoblanib,
tuproq xaqidagi umumiy bilmlarni to‗ldiradi. Ikkinchi tamondan bu fan
biogeysenologiya fani bo‗limi bo‗lib, planetada kechadigan murakkab
tabiiy sistemalarni o‗rganadi.
Tuproq biologiyasi, biologiya va tuproqshunoslik fanlari tarkibida
vujudga kelgan yangi fan hisoblanadi. Bu fan mikrobiologiya, biokimyo,
algologiya, mikologiya, tuproq zoologiyasi va protistologiya fanlarining
predmetlarini o‗anish bilan bir qatorda, genetik tuproqshunoslik fani
shug‗ullanadigan: tuproqning kelib chiqishi, tuproq profilining hosil
bo‗lishi. Tuproq fizikasi va kimyosi o‗ganadigan, suvga chidamli
agregatlarning hosil bo‗lishida mikroorganizmlarning roli, elementlarning
tabiatda aylanishi va tuproq profilida akkumilyasiyalanish, agrokimyo va
dehqonchilik fanlari bilan bog‗liq holda tuproq unumdorligi va
o‗simliklarning oziqlanishi kabi muammolarni ham o‗rganadi.
Tuproq biologiyasi tuproqda kechadigan biokimyoviy jarayonlar
mexanizmini ta‘riflamaydi, balki ushbu jarayonlarni keltirib chiqaruvchi va
ularning bosqichlarini o‗ziga xos maxsus uslublar orqali o‗rganadi va
alohida fan bo‗lib shakllanadi.
XIX asrning oxirida Tuproqshunoslik va mikrobiologiya faniga asos
solingan bir davrda, tuproq biologiyasi fani ham vujudga keldi. 1883 yilda
rus olimi V.V.Dokuchayev tuproqqa tabiiy tana deb qarab uning paydo
bo‗lish nazariyasini yaratib, tuproqning paydo bo‗lishi uchun zarur omillar:
tuproq paydo qiluvchi ona jinsi, iqlim, relef, vaqt hamda hayvon va
o‗simliklarning hayot faoliyatlarini
4
ko‗rsatgan. V.V. Dokuchaev tuproqning paydo bo‗lishi va rivojlanishi
jarayonida, tuproq mikroorganizmlarning ishtirokini birinchi bo‗lib
izohlaydi.
V.I. Vyernadskiy biosfera, haqidagi biogeoximiya faniga asos solgan.
Tirik organizmlarning faoliyatiga alohida to‗xtalib, ularni yer yuzidagi
geologik jarayondagi eng katta kuch deb izohlaydi. Tirik organizmlarning
hayot faoliyati tufayli yerda azotli kislorodli atmosferat vujudga kelgan,
gidrosfyera va litosferaning tarkibi o‗zgargan.
A. Levenguk o‗zi yasagan 250-300 marta kattalashtirib ko‗rsatadigan
mikroskop yordamida bakteriyalarni, soddalarni, suvo‗tlarining hujayraviy
tuzilishini, o‗simliklarning to‗qima tuzilishini va qizil qon tanachalarini
kashf qilib, mikrobiologik va gistologiya fanlariga asos soldi.
L.Pastyer 1857 yilda sut kislotali, sirka kislotali, spirtli bijg‗ish
jarayonini o‗rgandi va moy kislotali bijg‗ishni kashf qilib, ushbu
jarayonlarning barchasini har xil to‗rga mansub mikroorganizmlar keltirib
chiqarishni isbotladi va yana anaerobioz- kislorod bo‗lmagan muhitda
yashovchi bakteriyalar anaeoblarni kashf qildi. Tuproq ichidagi organik
moddalar, klechatka, pektin va har xil qoldiqlar anaerob sharoitida
parchalanishi Ya‘ni chirishiga asos solindi.
Almoniyalik olim Robert Kox mikroorganizmlarni o‗stirish uchun
ozuqa muhitini ishlab chiqdi va ularni qatiq oziqa muhitiga ekib, toza
kulturasini
ajratib
olishni
taklif
qildi.
Ushbu
klassik
uslub
mikrobiologiyaning barcha jabhalarida
hozirgi kunda ham keng
qo‗llanilmoqda.
Moddalarning Ya‘ni uglerod, azot va oltingugurtning tabiatda
aylanishida mikroorganizmlarning ishtirok etishini S.N.Vinogradskiy
(1856-1953) va M. Beyyerink (1851-1931) dastlab o‗z ishlarida asoslab
berdi.
Mikrobiolog olim S.N. Vinogradskiy 1887 yilda ayrim bakteriyalar
moddalar almashinuvi uchun zarur bo‗lgan energiyani anorganik
moddalarnig oksidlanishidan olishini aniqladi. U energiya manbayi sifatida
mineral moddalardan, uglerod manbayi sifatida esa ko‗mir kislotalaridan
foydalanuvchi avtotrof bakteriyalarni kashf qildi.
5
S.N.Vinogradskiy
Beggiotoa
bakteriyasi moddalar almashinuvi uchun
zarur energiyani oltingugurtning oksidlanishidan olishini aniqladi. Ushbu
kashfiyot
asosida
xemosintez
jarayoni
yaratildi,
Ya‘ni
tirik
organizmlarning SO
2
o‗zlashtirib olishi, anorganik moddalarning
oksidlanishida hosil bo‗ladigan energiya hisobiga borishi moddalar
almashinuvining xemosintezi deb ataldi.
S.N. Vinogradskiy va uning safdoshlari oldida, o‗simliklar tuproqdagi
nitratni o‗zlashtirib oziqlanadi, lekin nitrat tuproqda qanday paydo bo‗ladi
degan muammo turar edi. S.N. Vinogradskiy elektiv oziqali muhit
uslubida, mikroorganizmlar ishtirokitda, ammiak aerob oksidlanib, nitratga
aylanishida (
Nitrosomonas va Nitrobactyer
) lar ishtirok etishini kashf qildi.
oksidanishida hosil bo‗lgan energiya hisobidan bo‗lishi isbotlandi.
S.N.Vinogradskiy tomonidan, azotning anaerob fiksasiyalanishi,
selyulozaning
aerob
parchalanishi,
tuproqqa
tushgan
organik
moddalarning, murakkab organik birikmaga gumusga aylanishida
mikroorganizmlarning roli kabi ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordi va
ahamiyati ochib berdi.
S.N. Vingradskiyning safdosh Golladiyalik olim M. Beyyerink azotni
o‗zlashtiruvchi, erkin yashovchi va simbiont tuganak bakteriyalarni hamda
pektin moodalarining achishini qo‗zg‗atuvchi bakteriyalarni ajiratib oldi.
Ushbu ishlari bilan ―gollandiya mikrobiologiya maktabiga‖ asos soldi.
Rus mikrobiologiyasining rivojlanishida G. A. Nadson (1867-1942),
N. A. Krasilnikov (1896-1973) va E.N. Mishustin (1901-1991)larning
ilmiy-tadqiqot ishlari katta ahamiyatga ega. N.A. Krasilnikov ―Tuproq
mikroorganizmlari va yuksak o‗simliklar‖ nomli
asarida tuproq
mikroorganizmlarinig hayoti yuksak o‗simliklar bilan bir butin tizim
asosida kechishini asosab berdi. E.N. Mishustin turli tuproq tiplarida
mikroorganizmlar
tarqalishining
ekologo-geografik
qonuniyatlarga
bog‗liqligini asoslab berdi.
Tuproq biologiyasining- mikologiya, algologiya va zoologiya
bo‗limlari, XX asrning boshlarida tuproq bakteriologiyasi bo‗limidan keyin
rivojlandi.
6
Germaniyalik olim A de Bari (1831-1888)-mikologiya Ya‘ni
zamburug‗lar haqidagi fanga asos soldi. Rossiyada zamburug‗lar haqidagi
fan
M.S.Voronina (1838-1903), A.A.Yаchevskiy (1863-1932) va
S.Vaksman(1888-1973) olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanish
ishlari orqali rivojlandi.A.A. Yаchevskiy ―Zamburug‗lar aniqlagichi‖
asarini yaratdi, S. Vaksman tuproq zamburig‗larini o‗rganishdi boshlab
berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
