|
1.4.
Tuproq zamburug‘lari va lishayniklar.
Zamburug‗lar tuban eukariot organizmlar bo‗lib, ular to‗qima hosil
qilmaydi. Zamburug‗lar orasida bir hujayrli va ko‗p hujayrali bo‗ladi.
Ularga osmotrof oziqlanish xos bo‗lib, tirik tabiatning alohida olamiga -
Mucotaga
birlashadi.
Paleontologiyaning
ma‘lumotlariga
ko‗ra
zamburug‗lar tirik tabiat o‗simlik va hayvonat olamiga ajralmasdan oldin
paydo bo‗lgan. Avallari zamburug‗larni ba‘zi o‗xshashliklarga qarab
o‗simliklar olamining tuban suvo‗tlar bo‗limiga kiritar edi.O‗simliklarga
xos belgilar: hujayra qobig‗ining qutbligi, tepa o‗sish, vakuolaning borligi.
Lekin zamburug‗ hujayralari, hayvon hujayralariga ham o‗xshab ketadi:
oziqlanish turi, vitaminlarga muhtojligi, hujayra qobig‗ida sellyuloza
o‗rniga xitin moddasining borligi, azot almashinuvida mochevina hosil
bo‗lishi, glikogen sintezi va boshqalar. Zamburug‗larda faqat ulargagina
xos bo‗lgan belgilarning mavjuligi, ularni alohida olamga birlashtirishga
yordam beradi. Zamburug‗lar adsorbsion (osmotrof) oziqlanishga imkon
beradigan miseliyli tuzilishga ega ularning yadro tuzilishi o‗zlariga xos
bo‗lib, murakkab tuzilgan. Zamburug‗ hujayralarida getrokariozis (bitta
hujayrada har xil sifatli yadroning bo‗lishi) va dikarioz (uzoq vaqt
davomida bitta hujayrada ikkita Ya‘ni bo‗linuvchi yadrolarning bo‗lishi)
hodisalari kuzatiladi.
19
Zamburug‗lar makro va mikromisetlarga bo‗linadi. Makromisit
zamburug‗lar yirik meva tana hosil qiladi, mikromisetlar meva tana hosil
qilmaydi. Ularning umumiy hayot sikli mikroskopik strukturalarda
namoyon bo‗ladi. Zamburug‗larning tana tuzilishi vegetativ strukturadan
iborat bo‗lib, ular giflardan tashqil topgan, giflar yig‗indisi miseliyni hosil
qiladi. Giflar ipsimon tuzilishga ega bo‗lib, ko‗ndalang to‗siqlar bilan
bo‗g‗imlarga bo‗lingan yoki tekis bo‗ladi. Shu tuzilish xususiyatlarga qarab
zambrug‗lar yuksak (bo‗g‗imlarga sentalarga bo‗lingan) va tuban (tekis)
turlarga bo‗linadi. Yuksak zambrug‗ giflaridagi bo‗g‗imlar oddiy va
murakkab teshikchalardan iborat bo‗ladi.
Tabiatda zamburug‗lar keng tarqalgan, ularning sporasini deyarli
hamma tabiiy substratlarda va sun‘iy matyeriallarda hamda mevalarning
yuzalarida uchratish mumkin. Ular orasida parazitlar, yirtqichlar va o‗lik
qoldiqlar ustida rivojlanuvchi saprotroflari mavjud. Zamburug‗ oziq-ovqat,
don va kartoshkaning buzilishiga sabab bo‗ladi yoki yog‗och, shisha
inshootlarini emirishi mumkin. Ular orasida hayvon, o‗simlik va odamlarda
kasallik qo‗zg‗atuvchilari ham bor. Ular tuproq taksikoziga sabab
bo‗ladilar.
Yer usti biogeosenozida zamburug‗lar asosan tuproqda hayot
kechiradi. Ular miseliylarining umumiy uzunligi 1 kg tuproqda 700-1000
m gacha borishi mumkin.
Ekologik guruhlar ichida zamburug‗lar tipik redusentlar bo‗lib,
organik moddalarni parchalashda ishtirok etadilar. Bir sutka davomida ular
iste‘mol qilganiga nisbatan 2-7 marta ortiq organik moddani parchalaydi.
Zamburug‗ hujayralaridan tashqariga chiqarilgan gidrolitik fermentlar,
o‗simlik to‗qimalariga xos bo‗lgan pektin, sellyuloza va ligninlarga ta‘sir
qilib parchalab ularni oziq moddalarga aylantiradi.
Zamburug‗lar-
Mucota
olamiga, haqiqiy zambrug‗lar
Eumucota
va
shilimshiq
Muxomucota
larni
birlashtiradi.
Shilimshiqlar
yoki
miksomisetlar uncha katta bo‗lmagan o‗ziga xos organizmlar guruhi bo‗lib,
vegetativ tanasi yalang‗och plazmadan iborat bo‗lib plazmodiy deb
ataladi. Plazmodiy har xil o‗lchamlarda
20
mikroskopik o‗lchamdan, bir necha sm gacha boradi, gigant shakllarining
plazmodiylari 25 sm gacha borishi mumkin. Plazmodiyda bir nechta
yadrolar bo‗ladi. Plazmodiylar manfiy fototaksis va musbat gidrotaksis
xususiyatiga ega bo‗lib, ular qorong‗u zax nam joylarga kirib olib
amyobasimon oziqlanib o‗sadi. Rivojlanishning ma‘lum davrida taksislik
faoliyati qarama-qarshi tomonga o‗zgarib, qorong‗u zax yerdan, quruq
yorug‗ joyga chiqib, oq, sariq, pushti yoki qizil shilimshiq massa hosil
qiladi.
Shu joyning o‗zida bir necha soat mobaynida shilimshiq tana
yumaloq yong‗oqsimon yoki no‗xasimon shakldagi sporangiyga aylanadi.
Miksomisetlar sporalar hosil qilib ko‗payadi. Ularning sporalari sporangiy
ichida joylashadi. Sporalar ikki xivchinli zoosporalar holida yoki
miksoamyoba shaklida bo‗ladi. Ular bo‗linib harakatlanib yangi shilimshiq
massa plazmodiy hosil qiladi. Miksomisetlar ichida saprofit va o‗simlik
hujayralarida parazitlik qiladigan turlari mavjuddir.
Haqiqiy zamburug‗lar to‗rtta asosiy sinfga bo‗linadi. Tuban
zamburug‗larga miseliysida to‗siq bo‗lmaydigan bitta sinf
Zugomucetes-
zigomisetlar xosdir.Bu sinf uncha katta bo‗lmay o‗z ichiga 500 turni oladi.
Zigomisetlarning miseliysida sporangiy rivojlanib, unda jinssiz sporalar
etiladi, sporangiy ochilganda sporalari to‗kilib, ulardan har xil sifatli
miseliylar hosil bo‗ladi. Bu miseliylar morfologik jihatdan farqlanmaydi,
lekin har xil jinsli bo‗ladi. Jinsiy jarayonda har ikkala miseliylarning giflari
uchlari bilan tutashadi va ichidagi suyuqliklarning qo‗shilishidan zigota
hosil bo‗ladi. Zigota qalin qobiqqa o‗ralib tinim davrini o‗taydi.
Ushbu sinfning asosiy vakillari mukorlar va entomoftorlardir.
Mukorlar tipik tuproq saprofitlari bo‗lib hisoblansa, entomoftorlar
hashorotlarda parazitlik qiladi. Mog‗or zambrug‗lari organik moddalarga
boy tuproqlarda, o‗simlik qoldiqlarida, hayvolar go‗ngida ko‗plab
rivojlanadi.
Mog‘or
zambrug‗larining quyidagi avlodlarning
Mucor,
Rhizopus, Phusomucs, Zugorhunchus, Mortiyerella
vakillari tabiatda keng
tarqalgan
.
21
Do'stlaringiz bilan baham: |
