|
«Baday-To'qay» davlat qo'riqxonasi Tarixi: Baday-To'qay qo'riqxonasi 1971 yilda tashkil topgan. O'sha yili 26-aprelida bu hududdagi to'qay o'rmonlar hamda hayvonot olamini saqlash maqsadida Hukumat tomonidan farmon qabul qilingan edi. Boshida Toldiq-to'qay degan o'rmonli hudud ham bu davlat qo'riqxonasiga kiritilgan edi. Biroq Byeruniy tumani kotibi bu hudud iqtisodiy tabiat resursini tashkil etishini hisoblab byerishi tufayli qo'riqxona tarkibiga kiritilmadi. Qo'riqxonaning geografik o'rni Amudaryoning deltas ida joylashgan. Bu hududdagi tabiiy majmualarni o'rganishda benihoya katta imkoniyatlarga olib keladi.Bir paytlarda Amudaryoning o'ng va chap qirg'oqlarida joylashgan to'qaylar ayovsiz o'zlashtirilishi katta ekologik buzilishlarning sodir bo'lishiga sabab bo'ldi. Oqibatda bu yerdagi hayvonot olamidagi sut emizuvchi hayvonlarning 6 turi, qushlarning 4 turi yo'qolib ketdi. Relefi: qo'riqxona deltasida hosil bo'lgan to'lqinsimon tekislik. Relefida daryoning o'zan bo'yi markazlari, o'zanlar oralig'i botiqlari yaxshi saqlanib qolgan. Amudaryoning hozirgi deltasi shimoIi-g'arb tomonga sal o'tganda past tekislikdan iborat, o'rtacha mutlaqo balandIigi 100 m. atrofida, Orol dengizi atroflarida esa 50-60 m balandlikda joylashgan. Tekisligi asosan daryo keltirgan yumshoq jinslar bilan qoplangan. Daryo toshgan paytda yer yuzida qalin loyqa qoladi, shu sababdan Xorazm tekisligining tuproqlari unumdor bo'ladi. Qo'riqxona hududidagi iqlim respublikamizdagi boshqajoylardan keskin farq qiladi. Qishda uning shimolroqda, sovuq Arktika havo oqimlari yo'lida joylashganligi aniq seziIib tursada, yozi uning jazirama cho'llari orasida ekanligidan darak byerib turadi. IqIimi mutadil bo'lib, yuqorida ko'rsatib o'tilganidek yozi issiq va quruq, qishi o'rtacha sovuq. Eng issiq oy, iyul oyi bo'lib, o'rtacha harorat 27-28° S, kuz eng qisqa fasl bo'ladi, yani kuzga xos harorat oktyabr, noyabr oylarida kuzatiladi. Yog'ingarchilik 3 mm dan 6 mm gacha yog'adi. Havoning namgarchiligi o'rtacha 26-56 % dan oshmaydi. Tuprog'i 3 tipli hisoblanadi: O'tloq allyuvial soz tekislik tuprog'i; O'tloq allyuvial tuproq; Sho'rxok tuproq o't1oq allyuvial soz tekislik va o'tloq allyuvial tuproq hududda qadimdan sug'orilib dehqonchilik qilinib keladigan yer osti suvi yuzajoylashgan. Biroq bu kabi tuproq turi tez sho'rlanadi. Hosildorlik ancha yaxshi bo'lsa ham sho'rxok tuproq hududning cho'l tomonida uchraydi. Sho'rxok turpoq qadimgi allyuvial tekisliklarida ayniqsa daryolarning delta tekisliklarida daryo keltirmalarining yoyilmalariga taqalgan. Hududda taqir joy ham mavjud, taqir bu o'simlik o'smaydigan, yoriIib ketgan zich, qatqaloqli yalang tekis joydir. Taqir vaqti-vaqti bilan yog'in, suvlari tushib turadigan pastlik yerda paydo bo’ladi.
O'simlik dunyosida muhofaza qilinadigan o'simliklar: Qayir bo'yi to'qaylari landshaftlari, arid va yirik bargli tyerak, betaga, tol, qamish, gullardan chinnigul, buzel hamda so'g'd lolasi kabilar. Hashoratlardan esa: Turkiston ola-bula qanotli kapalagi, qora qanotli ninaehi, ko'plab boshqa turdagi hashoratlar. Qushlar: Kichik Baklan, musieha, mayna, eho'l ehumehug'i, qaldirg'oeh, I1onxo'r qush, Sapsan, Uzun dumli burgut, Qora kalhat, fazan (tustovuq), to'q jigarrang kabutar kabi noyob qush turlari. Sutemizuvehi hayvonlardan esa: qo'riqxonaning faxri Xongul yohud Buxoro bug'isi, to'ng'iz kabilar muhofaza qiIinadi. To'ng'izlar faqat to'qayda bo'ladi. . Amudaryo hamda Ko'kdaryo oqimida baJiqlaming 20 turi mavjud. Ulardan: Orol shipi, Amudaryo katta va kichik kuraksimon baliqlari, Orol oq ko'zi, Sazan, Sudak, Laqqabaliq, Orol usaehi, Oq amur, Do'ngpeshona kabi baliq turlari muhofazaga olingan. Qo'riqxona 35 yillik yubileyi bo'lganda (2007 yili) Lim. B.P., Musaev D.A, An.E.S. olimlar Evropa fondi LHF ning iqtisodiy, moliyaviy jihatdan qo'llab quvvatlashi bilan «O'zbekiston, Buxoro bug'usi» kitobini nashrdan ehiqardilar. Ushbu kitobda muallitlari Buxoro bug'usi hamda ular joylashgan hududni saqlash haqida yozib, bareha moliyaviy jihatdan qo'llab-quvvatlangan homiylarga o'z ehuqur minnatdorehiligini bildirib qolishgan. Baday-To'qay qo'riqxonasining maydoni 6462 gao Qo'riqxona Qoraqalpog'iston Respublikasining Byeruniy tumanida Amudaryoning o'ng soxilining quyi qismidajoylashgan. Qoraqo1pog'iston iqlimi keskin -kontinental. U o'zining quruq va issiq yozi, sovuq qishi va nam miqdordagi yog'ini bilan haraktyerlanadi. O'rtaeha harorat 3,gOSdan 19.60 Sgaeha o'zgaradi. Ushbu qo'riqxonaning hududi tekislikdan iborat bo'lib Amudaryoga qiyajoylashgan va dengiz,sathidan balandligi 86 m. dan 89 m.gaehadir. QO'riqxona hududida qurib qolgan daryoning o'mi ham bor. QO'riqxonaning tuprog'i 3 tipda bo'ladi: 1 O'tloq-allyuvial tekislik turpog'i. Hosildor bo'ladi. 2. O'tloq allyuvial tuprog'i. Unumdorligi o'rtacha bo'ladi. 3. Sho'rxok turpoq. Bu tuproqda ekin ekib bo'lmaydi. Xalqaro Tabiatni saqlash Ittifoqining Qizil kitobi (XTSI) hamda O'zbekiston Qizil kitobiga Qo'riqxonadagi quyidagi o'simlik va jonzotlari kiritilgan: Flora (o'simlik): 1. Buzellolasi; 2. So'g'd lolasi; Baliqlar: 1. Orol shipi (XTSI); 2. Amudaryo katta kuraksimon balig'i (XTSI); 3. Kichik kuraksimon Amudaryo balig'i; 4. Orol oq ko'zi;
“Hisor”davlat qo'riqxonasi Hisor qo'riqxonasi Surxondaryo, Qashqadaryo va Tojikiston Respublikasi bilan 24 km. uzunlikda chegaradosh. Hisor qo'riqxonasi hududi ko'p qavatli geologik tuzilishi bilan farqlanadi. Hisor qo'riqxonasining gidrografik zanjiri Surxondaryo bilan chegaradosh tog'liklardagi muzlik va qorliklardan boshlanuvchi Qashqadaryoning irmoqlaridan tashkil topgan. Oaryolarning alohida belgilari suv to'planish balandligining yuqorilishidir. Qizil daryo uchun bu balandlik 2702 m, Oqsuv uchun 2444 m, Tanhoz daryo uchun 2170 m. Yuqori joylashgan suv to'plagich1ari bilan farqlangan holda qo'riqxona daryolari oqimining kengroq kontsentratsiyasi va eng katta nisbiy suv keltiruvchanligi bilan haraktyerlanad i. Suvning oylik o'rtacha sarti maksimal qiymati iyun oyiga, minimal qiymati esa dekabr-yanvar oyiga to'g'ri keladi. Tushayotgan yog'inning yil davomida taqsimlanishi notekis. Yog'inning yillik yig'indisining 64% sovuq davriga to'g'ri keladi. May oyidan sentyabr oyigacha namgarchilik deyarli bo'lmasligi tabiiy yangilanish jarayoniga teskari ta'sir qiladi. QO'riqxona Pomir, Oloy tog'li tizimining G'arbiy qismlarining ekotizimi ko'rinishlarini o'z ichiga olgan unikal hududiy tabiiy kompleks hisoblanadi. Bu yerda qo'riqxonaning absolyut rcjimi tufayli flora va faunaning barcha tashkil etuvchilari saqlangan hamda hozirgi paytdagi ularning soni barqarorlashgan. Florasi (o'simliklar dunyosi). Hisor qO'riqxonasi hududi Afg'on-Turkiston geobotanik provintsiyasining g'arbiy Hisor okrugiga kiradi. I1dizli o'simliklarning 800-900 ta soni mavjud. Bu yerda O'rta Osiyo tog'liklariga xos bo'lgan nabototlardan murakkab gullilar, dukkaklilar,karamgullilar, ko'plab donli o'simliklar, soyabongullilar va labgullilarni uchratish mumkin. G'arbiy Hisorda daraxt va butasimon o'simIiklar kam bo'lib, bor yo'g'i 60 turi bor. Asosiy o'simlik turlarini mojevelnikdan tashqari Turkiston ~ASYER), Momiqli (A) va Semyonov (A semyonovi) zaranglari, Sug'diyona yasini, do'lana, Sivyers Olmasi, Sharq olchasi kabi o'simliklar asosiy qismni tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
