Samarqand davlat chet tillar instituti ispan va italyan tili kafedrasi

Adabiy til 
deganda ba’zan uni turli koʻrinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. 
Xususan, yozma adabiy til va ogʻzaki adabiy til va badiiy adabiyot tili bilan adabiy 
tilni ayni bir deb boʻlmaydi. Adabiy til oʻzining mezonlarini egallagan shu tilde 
sozlashuvchilar barchasi uchun bir xil, u ham yozma ham ogʻzaki shakllarda amalda 
qoʻllanadi. Badiiy asar (yozuvchi) til ham adabiy til me’yorlarga boʻysunsa-da, 181 
ta koʻplab xususiyatlariga hamda umum e’tirof etmagan jihatlarini oʻzida 
mujassamlashtiradi. Turli xalqlarda hamma davrlarda ham adabiy til bilan milliy til 
oʻrtasida ham farq bor. Milliy til shu tilning egasi boʻlgan xalq millat boʻlib 
17
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2022.P110-120 

---

20 
shakllanganda yuzaga keladi. Milliy til adabiy til vazifasini oʻtaydi, lekin har qanday 
adabiy til darhol milliy tilga aylana olmaydi,adabiy til bilan shevalar oʻrtasidagi 
munosabat oʻrtasidagi munosabat alohida muommoni tashkil etadi.
Bogʻlovchilar tarixan qanchalik barqaror boʻlsa, adabiy til uchun shevalarning 
vakillarini lingvistik nuqtai nazardan umumlashtirish shunchalik murakkablashadi. 
Hozirgi kunda koʻpgina mamlakatlar masalan, Italiya va Indoneziya kabi 
mamlakatlarda shevalar adabiy til bilan teng suratda qoʻllanmoqda. Adabiy til 
tushunchasi odatda til uslublari tushunchalari bilan bogʻlanadi. Ammo bu boglanish 
bir tomonlama chunki til uslubiyatining oʻzi adabiy til koʻrinishlari hisoblanadi.
Ular tarixan shakllangan, muayyan belgilar majmuidan iborat boʻladi. Mazkur 
belgilarning bir qismi boshqa uslublarda takrorlanishi mumkin. Lekin bu takroriy 
belgilarning ma’lum shaklida birikishi va vazifasining oʻziga xosligi bir uslubning 
ikkinchi uslubdan farqini belgilaydi. Turkiy tillar guruhiga kiruvchi oʻzbek tili ham, 
yevropa tillariga kiruvchi ispan tili ham dialektik jihatdan ancha rivojlangan, huddi 
bizda ham lahjalarninng turli koʻrinishlari mavjud boʻlganidek, guruhiy hududlarga 
ajratiladi.
Dialektlar til xilma-xilligi va shuning uchun til xilma-xilligi bilan bogʻliq. 
Lahjalar odatda quyi toifadagi tizim turiga kiradi yoki tilga qaraganda sodda 
boʻlishiga qaramay, aslida dialektlar ma’lum bir tilde gapirish yoki yozishning 
oʻziga xos usullaridir. Ispaniya misolida biz aniq ikki xil dialekt guruhlarini 
aniqlashimiz mumkin, shunday qilib bir tomondan, shimoliy bor, ikkinchi tomondan 
janubiy tomon bor, bu ikkala guruh ispan dialektlarini ajratib koʻrsatadi.
Ushbu dialektlarning saqlanib qolishida esa koʻplab zamonaviy ispan tiliga 
mos shakllari mavjuligida va dialektlar boshqa janubiy lahjalar uchun biz juda 
muhim ahamiyatga ega boʻlgan misollarni topamiz, masalan, Madrid lahjasi 
voqeasi, lismo, leysmo yoki losmo bilan ajralib tuardigan shuningdek, eng muhim 
lahjalaridan yana biri Andalusiyadir, u Mozabarik, Ruminiya yoki Arab kelib 
chiqishi leksikasi jihatidan juda xilma-xildir. Koʻpincha ispan tilida soʻzlashuvchilar 

---

21 
Lotin Amerikasida, ispan tilida gapiradigan koʻpchilik boʻlgan mamlakatlarida faqat 
Ispaniya va Ekvatorial Gvineya Amerikadadan tashqarida boʻlgan. 
18
Amerika Qoʻshma Shtatlarida, Latino aholi koʻpayishi ushbu tilde katta 
yutuqlarni keltirib chiqaradi, Mayami kabi ba’zi mintaqalarda ham ispancha ingliz 
tilida gaplashadi. Instituto Servantes ma’lumotlariga koʻra, 1986-yildan 1990-
yilgacha AQSHda ispan talabalari soni tilning gʻarbiy dunyoda oʻrganila 
boshlaganligini hisobga hisobga olib, 70 foizga oʻsdi. 
Ispaniyada ispan rasmiy va katalan, galisian va euskera yoki bask tillari, 
muxtor mintaqalarida ular eng koʻp gapiriladigan, boshqa tillar va lingvistik navlar 
birga yashaydi. Ushbu toʻrtta asosiy til bilan bir qatorda, Aran vodiysida, Arle 
vodiysida, Llieda Pireneyalarida va Portugaliya bilan chegaradosh ba’zi shaharlarida 
Galisian-Portugal tilida gaskoning varianti mavjudligini ta’kidlash kerak, bundan 
tashqari, ikkita muhim tarixiy – Leones va Aragoneselarning omon qolganligini 
ta’kidlash kerak. Rumin filologiyasi (Arco-Libros) kitobini oltinchi nashrini nashr 
etishini boshlaydi. Dialektlar orasida Garcia Mouton toʻgʻridan-toʻgʻri ispan- kastil, 
katalan, galisian yoki Austrian kabi lotin tilidan kelib chiqqan “tarixiy” (bu tillar deb 
ham hisoblanadi mumkin) va “novotir”larni kelib chiqadigan “ novotarlari”ini 
farqlaydi. Kastiliya, Andalusiya va Ekstremaduran, Murcian va Kanar navlari kabi. 
Ozchiliklarning tillari va lahjalari nisbatan, umuman olganda, bu hechqanday rasmiy 
ahamiyaga egaammo uni teng boʻlmaganlarga taalluqlidir, ammo uni teng 
boʻlmagan tillarda tarqatadiganlar ham bor, chunki ularning ma’ruzachilari ikki til 
va diglossiya holatida, ijtimoiy jihatdan kuchli boʻlgan boshqa til bilan birga 
yashaydilar”,- deb tushuntiradi Fundeu maslahatchisi.
Bu sohada shuni ta’kidlashimiz kerakki, Kastilian tomonidan Oʻrta asrlarda 
janglar paytida nord uchun ishlahsga yordam beradigan qurol-aslahalari va ikkita 
tayoqchasi boʻlgan ritsar ham tanilgan edi. U va boshqa vassallari bilan birga u bilan 
jang qildi va natijada mukofot sifatida unga boyligini oshirishga va yaxshi mavqeiga 
ega boʻlishiga imkon beradigan boʻldi. 
18
Mirtojiyev M. O‘zbek tili semasiologiyasi. Toshkent, 2020.P130-140 

---

22 
Biz aytib oʻtgan vaqt davomida Kastiliya va Kataloniya hududiga xos boʻlgan 
oltin tanga bor edi, bu boyliklar faqat tarixiy urushlarga emas, tillarning 
rivojlanishiga ham toʻsiq qilib turar edi. Bu vaziyatlar ikki tilning muommolarga 
uchrashiga sabab boʻldi, tarixiy til va lahjalar asrlar davomida kastiliya ta’siridan 
aziyat chekdilar, ammo ular oʻz ichiga olgan holda burilishlar oʻtkazdilar, bu 
tillardan va oʻsha lahjalardan koʻplab dialektlar kelib chiqqan deya qaralgan.
Bulardan koʻplab variantlarni keltirish mumkin, masalan, Anares bu aran 
vodiysida oksitan tilining Gascon dialectal xilma-xilligi keng tarqalgan nom boʻlib, 
garchi bu eng keng tarqalgan nominatsiya lekin hechqanday holatda bu ajralib 
chiquvchi sabablarga koʻra ishlatilmaydigan va aranning oksitan tiliga tegishliligini 
boʻyicha consensus deyarli toʻliq va qonuniy tan olingan
19
.
Hozirgi vaqtda hamma joyda boʻlgani kabi ispanlarning ushbu variantlarining 
xususiyatlari yoʻqolib ketmoqda va ularning oʻrnini standart ispancha til 
egallamoqda. Churra nutqi faqat alohida joylarda yoki keksa ma’ruzachilar orasida 
sezilarli darajada qoʻllanadi. La serranos aholi oʻzlarini “churros” yoki “churricos” 
deb atashganini sababi shuki, barcha lahja nomlari ularning yashash hududi 
nomlaridan olingan boʻlib barcha dialektlar oʻz hududiy nomlarini oʻz nomlariga 
nomlab olishadi ushbu dialekt oʻz nomini ilgari yashagan
Valensiyaning shimoliy kirish qismida shaharning deyarli chekkasida boʻlgan 
va shu sababli bu tarafdan kelgan barcha hududiy tuzilishlar mavjud, kataloniya 
hududida oksitian tili va madaniyatining mavjudligi tarixiy sabablar bilan 
izohlanadi. Bu haqiqatan ham oʻz nomiga ega, chunki oʻsha mavzumda oʻsha 
paytdagi toifaning oʻsha paytdagi poytaxti alpuente aholisi va Aragonning janubida 
gaplashadigan tilga oʻxshash tilda, soʻzlashganda ular qanday qilib koʻplab 
dialektlarni uchratish mumkin.
Boshida aytib oʻtganimizdek, kanareyka bu ispan lahjalaridan biri, hududiy 
nomi ham Kanareyka boʻlib bu til Amerika va Ispaniya oʻrtasidagi oʻxshash tillar 
hisoblanib, oʻrtadagi til deb ham yuritiladi, demak, ispan tilining keng tarqalishi 
natijasida hattoki oʻziga rasmiy til deb qabul qilgan xalqlar ham taafovutlikni yuzaga 
19
Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. T., 2020.P 120-125 

---

23 
chiqarish bilan ovvora, masalan, ingliz tilida ham shevalar koʻpligidan faqat uni 
oʻrganuvcchilargagina ogʻirlik tushmoqda, toʻgʻri, bu tilning boyishiga sabab 
boʻlishi mumkin lekin tabaqaviy aloqalik ustunlik qilayotganini yaqqol sezish 
mumkin. Kanareyka ham shunday turkumlar guruhiga kiradi va oʻrta til deb qabul 
qilinadi.
Bu hudud Kuba, Puerto-Riko va Dominikan Respublikasida gaplashadigan 
ispanlarga juda oʻxshash, ushbu lahjani Portugal tili va ispan tili oʻrtasidagi 
birlashma sifatida belgilaydigan nazariyalar mavjud.
Ushbu lahjaning kelib chiqishi Kanar orollarining Kastiliya toji tomonidan 
zabt etilishidan ancha oldin paydo boʻlgan, chunki Andalusiya va Portugaliya aholisi 
orollarni bosib olish uchun kelgan birinchi ekspeditsiyalarda koʻp uchraydi. Ushbu 
fathdan soʻng Tenerife orolida yashagan Guanchlar deb nomlanuvchi ispangacha 
boʻlgan aholining bir qator Berber lahjalari deyarli yoʻq boʻlib ketmoqda
20
. 
Ispan tilida 2 ta shart mavjud: ijobiy va salbiy. Bu boshqa tillarni oʻrganishga 
nisbatan ikki baravar kuch talab qiladi. Ammo bu hal qilib boʻlmaydigan toʻsiq emas 
va ispan tilida subjunktiv kayfiyat mavjud (el modo ogʻzaki subjuntivo).
Dastlab, bu ba’zi bir chalkashliklarga sabab boʻladi, chunki, bu yerda biz 
boshqa tillardan, shu jumladan rus tilidan tubdan farq topamiz. Ammo fransuz yoki 
italyan yoki portugal tillarni oʻrganganlarning oldingi vakillari ushbu 
qiyinchiliklarni yengishda muhim afzalliklarga ega. Biroq, bu unchalik muhim 
muommo paydo qilmaydi.
Biz ispan tilining mjurakkab jihatlarini haqida bilib oldik, endi nihoyat ispan 
tilini bilmaydigan chet ellik odam duch keladigan deyarli yengib boʻlmaydigan 
qiyinchiliklar haqida gaplashamiz. Bu turdagi muommolar ispan tilining barcha 
lahjalarida uchraydi.
Ispan tilida adabiy tillarda ham shevalarda ham bitta eng afzallikka ega 
boʻlgan xususiyat shuki, ushbu tilda ispancha soʻzlar deyarli talaffuz qilinganidek 
yoziladi yoki umuman yozilgandek talaffuz qilinadi. Endi bizda savol toʻgʻilishi 
20
Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O‘zbek tili antonimlarning izohli lug’ati. T., 2017.P 56-78 

---

24 
tabiiy, ya’ni qaysi chet tilinin oʻrganish masalasi har kimni oʻyga 
toldirishinikoʻzatish mumkin
21
.
Tadqiqotlarga koʻra, bugungi kunda 6000ga til boʻlib, faqatgina 100ga yaqini 
adabiy va milliy til maqomiga ega. Sizning fikringizcha, adabiy til statusiga ega tillar 
qanday imtiyozlarga ega boʻlishi kerak, bu albatta dialektlar bilan bogʻliq boʻlib, 
adabiy til bu tilning eng maqbul va sof versiyasi hisoblanadi.
Odatda, bu til aholining asosiy qismi soʻzlashadigan tilimas, chunki odamlar 
doimo uning turli koʻrinishini kashf qilishadi, biroq adabiy tilning ustunligi 
shundaki, u hujjatlashtiardi, boshqacha qilib aytganda, sheva bir avlo tarafidan 
qoʻllanilib boshqa avlod tarafidan unutilganda, adabiy til saqlanib qoladi. Til 
shevalari mahalliy aholi guruhlariga xos boʻlib, yozma shaklda saqlanmasdan 
ogʻzaki ravishda oʻtib boradi natijada adabiy til bilan birga dialektlar va shevalar 
ham kuchib boraveradi, hattoki shevalar ham zamonaviylashib, tildan-tilga 
moslashib boraveradi, bu oʻz navbatida muommo va yechimlarni keltira boradi. 
Yevropa tillarining shakllanish darajasiga e’tibor qaratadigan boʻlsak, XIX 
asrga kelib yevropa tillari butun dunyo tillarining filologik jihatini qamrab oladi, 
natija-da, barcha yevropa tillarining tuzilish jihatini koʻrsatib beraoladigan 
choʻqqiga eri-shadi, jumladan, hind-yevropa tillari yevroosiyoda mavjud boʻlgan, 
Shimoliy va Janubiy Amerika, Avstraliya, qisman Afrikada tarqalgan yirik til 
oilalaridan biri.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik ham keyinchalik hind-yevropa tillari deb atalgan. 
Hind-yevropa tillari genetik aloqalariga koʻra tillarning alohida birlashish shakli 
sifatida faraz qilinga dastlabki til oilasi hisoblanadi. Hind-Yevropa tillari 
tarmogʻining dialektal boʻlinishi xususiyatlaridan biri sifatida hind-oriy tillari bilan
eroniy tillarning, boltiq tillari bilan slavyan tillarining juda yaqinligi, italyan va kelt 
tillarining juda yaqinligini koʻrsatish mumkin. Bunday yaqinlik va oʻxshashliklar 
boshqa til guruhlarida ham koʻzatiladi, albatta. Shu nuqtai nazardan, iron va hind 
oilalarini jamlab butun hind-yevropa tillari oilasini vujudga keldi. 
21
Rahmatullayev Sh. O‘zbek tili omonimlarining izohli lug’ati. T., 2019.P155-160 

---

25 
Bogʻlovchilar yordamchi soʻz turkumlari tarkibiga kirib, soʻzlarni bir-biriga 
bogʻlash ya'ni teng, tobe bogʻlash uchun xizmat qiladigan va koʻmakchi vazifasida 
kelganda esa soʻzlarga qoʻshimcha ma'no yuklash uchun oydalanadigan yordamchi 
oʻzlar sifatida turkiy tillarida ta'rif bereiladi. 
Yevropa tillarida esa bogʻlovchi soʻz turkumlarini asosan predloglar 
bajarsada aynan ipan tilida bogʻlovchilar mavjud, ular asosan teng va tobe 
bogʻlanishda xizmat qiladi. Misol uchun: yo y tu bu yerda bogʻlovchi y boʻlsada, 
maxsus soʻroq soʻzlardan tashkil topgan soʻroq soʻzlar mavjud boʻlib, ular asosan 
murakkab, qoʻshma va aralash gaplarni, (oʻzlashtirma gaplarda ham) bir-biriga 
bogʻlash uchun xizmat qiladigan boʻlovchilardir
22
.
Qoʻshma gaplarni bogʻlaganimizda ularni paytini, sababini, maqsadini, ega 
ergash gaplarda egaga, keim ergash gaplarda kesimni va toʻldiruvchi ergash 
gaplarda esa toʻldiruvchi vazifasini bajarib keladi. Ammo frazeologik birliklarda esa 
ma'onining kuchayishini, ularni birikma hosil qilishda soʻzlarni kuchaytirib bundan 
tashqari ritorik soʻroq soʻzlarni hosil qilishda ishlatiladi.
Oʻzbek tiliga taqqoslaydigan boʻlsak, kim, nima, kimning, nimaning, qanday, 
qanaqa, qaysi,qancha, nechta, nima qildi kabi maxsus soʻroqlariga ega, lekin bular 
har doim ham shunday ma'noda qoʻllanaverilmaydi ayniqsa xorijiy tillarda oʻz 
ma'nosini qisman yuqotib gaplarni bir-biriga bogʻlash uchun xizmat qiladi. Ergash 
gapli qoʻshma gaplarning aksariyati ushbu soʻroq soʻzlar yordamida yasaladi. 
Tarkibiga koʻra farqlanib boriladi, soʻroqlariga qarab esa gap turlari aniqlanib 
boriladi. 
Til va grammatik adabiy til ta’riflari oʻrtasida farqlar mavjud boʻlib, “Til”
va ‘”Dialekt” ning alohida tushunchalari boʻlib qolishi aslida tilshunoslar butun 
dunyo boʻylab nutq turlari uchun tartibni ajratib qoʻyishi mumkinligini anglatadi. 
Lekin aslida ikkalasi oʻrtasida obe’ktiv farq yoʻq. 
Shevalar har bir milliy tilning asosini tashkil etadi ham-da ona tili deyilganda 
shevaga yaqin tushunchadir.Dialektologiya obe’ktiv jihatdan ikki turlidir.
22
O‘zbek tilining izohli lug’ati. V jild. T., 2016. P89-96 

---

26 
Xulosa qilib aytganda, baynalmilalchilik (arab, ''baynalmilal'' – 
millatlararo) jahondagi turli millat va irqlarga mansub kishilarning xalqaro 
birdamligi, ularning bir-birlarini tushunishlari va oʻzaro ishonchining madaniyatlar, 
qadriyatlar, bilim va texnologiyalar oʻzaro singib borishining asosi, millatchilikning 
ziddidir. 
Insoniyat tarixi turli millalar va elatlar orasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy-
ma'naviy aloqalar oʻrnatilib, ularning tobora mustahkamlanib borishi jarayonidir, 
mazkur munosabatlarsiz esa ijtimoiy taraqqiyot amalga oshmaydi. Kanareyka 
lahjasidagi ispan tiliga kuchgan soʻzlar: 
Tabaiba(tabaiba) 
Tajinaste(tajinaste) 
Perenquen(perenkuen) 
Guerre(guere) 
Bayfo(bayfo) 
Jairara (jairara) 
Gofio(gofio) 
Tagorar(tagorar) 
Mencey(mensey) 
Mening fikrimcha tarjimon oʻrgangan xorijiy tili nuqtai nazaridan mukammal 
tarjima qilishi uchun, aynan oʻsha davlatda ma'lum muddat yashashi lozim, 
faqatgina nazariy bilimlar bilan chegaralanish bu sohada tor doirada fikrlashga olib 
keladi.
Tarjimonlikning eng ogʻriqli nuqtalardan biri, asliyat til vakillarining 
dialektlaridadir, norasmiy ogʻzaki tarjimalarda asliyat til vakillari oʻzi yashagan 
hudud shevalarida nutq soʻzlaydi. Bu esa oʻz navbatida tarjimonlarga katta 
qiyinchilik toʻgʻdirishi mumkin, shuning uchun oliy ta'lim muassalarida geografik 
madaniyat fanlari chuquqrroq oʻtilsa tarjimonlar madaniyatlararo taraqqiyotni 
shakllantirishda yanada ilgʻor natijalarga erishadi.