Samarqand davlat chet tillar instituti ispan va italyan tili kafedrasi

1.3. Como bogʻlovchisining tasnifi va como bogʻlovchisi qatnashgan 
frazeologik birliklar 

---

27 
Biz bilamizki, olmosh bu otning oʻrnini bosadigan mustaqil nutq qismidir, 
fe’l, ot bilan birga, misol uchun, agar biz “bola uyga ketdi” desak, birinchi soʻzni 
shaxs olmoshi bilan almashtirihimiz mumkin. Ma’lum boʻlishicha: “U uyga ketdi”. 
Yoki “Men bir qizni koʻraman” deymiz va keyin almashtiramiz, oxirgi soʻz 
olmoshga almshadi. Ma’lum boʻlishicha, raqamlar, sifatlar, fe’lga ham almashadi. 
Demak, bogʻlovchilar oʻz boshida, oʻrtasida, oxirida kelishiga qarab vazifasi tahlil 
qilinsa undan oldin ularning turlarini bilishimiz kerak boʻladi. Ispan tilida shaxs 
olmoshlari (men, biz va boshqalar) holat va shaxsga, ba’zan esa jinsga qarab 
oʻzgaradi. Shunday qilib, aslida como soʻroq olmoshlar tarkibiga kirib hozirda 
bularni birma-bir koʻrib chiqamiz: 
Shaxs olmoshlari- gapda ega, kesim vazifasida keladi. 
Dativ va akusativ ispan olmoshlari ikki shaklda paydo boʻlishi mumkin, agar 
olmosh predlogsiz fe’l bilan ishlatilsa, ispan tilida u urgʻusiz yoki unprepositional 
deb ataladi, ya’ni predlogsiz deyiladi, rus tilida buning oʻxshashligi toʻgʻridan-
toʻgʻri kelishik va qaratqich kelishigi shaklidir
23
. Agar jumladan fe’l noaniq shaklda 
taqdim etilgan boʻlsa, ispan olmoshlari fe’l bilan birga yoziladi. Misol uchun” 
“Quieres llamarme?” –menga qoʻngʻiroq qilmoqchimisiz? Bu yerda “men” olmoshi 
“chaqirmoq” – llamar fe’liga qoʻshilganini koʻramiz. Ikki olmosh boʻlsa, birinchisi 
qoʻshimcha holda yoziladi, keyin esa qaratuvchi qoʻshiladi: “Damelo”- menga buni 
bering.
Bu soʻz uchtadan iborat: “ber”+ “men”+ “u”. Ba’zida buni eslab qolish 
mutlaqo mumkin emasdek tuyuladi, ammo kundalik amaliyot yordam beradi. Eng 
qiyin narsa bu koʻp ispan olmoshlarini eslab qolishdir. Har doim siz bilan birga 
boʻladigan stol boʻladi. Ispan tilidagi shaxs olmoshlarining urgʻuli (mustaqil)
shakllari en, para, a, de, por, sin, con predloglari bilan qoʻllanganlaridir. Bu 
olmoshlarning shakllari shaxsan bir xil, birinchi va ikkinchi shaxs birlikdan tashqari: 
ular mos ravishda mi va ti boʻladi.
Masalan, “men uchun” iborasi “para mi” kabi eshitiladi. Predloglar qoʻshilishi 
bilan olmoshlar oʻz ma’nosini yoʻqota boshlayudi, ikki yoki undan ortiq predloglar 
23
Qilichev E. O‘zbek tilining amaliy stilistikasi. -T.: O‘qituvchi, 2022 . P 116 - 120. 

---

28 
qoʻshilishi natijasida olmoshlar oʻz ma’nolarini birikmalarga koʻchira boshlaydi. 
Ba’zi olmoshlar esa bogʻlovchi vazifasida keldi, ular ham predloglar bilan 
ishlatilganda frazeologizm yoki birikmalar vazifasini bajaradi. 
Egalik olmoshlari esa nutqda sifatlovchi va ot vazifasini bajarib birinchi 
holda, ular soʻzdan oldin joylashtiriladi va raqamlar va ba’zan jinsi boʻyicha rad 
etiladi: masalan, mening doʻtim – mi amiga, bizning doʻstlarimiz – nuestra amigas. 
Bunday ispan olmoshlari nutqning mustaqil boʻlmagan qismli boʻlib, ot oldida 
turadi. Ot oʻrnini bosuvchi mustaqil egalik olmoshlari ham bor. Ular raqam va shaxs 
bilan ham rozi boʻlishadi. Xoʻsh, “bu kimning uyi?” degan savolga biz aniq olamiz: 
“Mia” meniki, bu yerda soʻzlovchi casa – “uy” soʻzioni anglatadi. Asosiy va asosiy 
funksiyasi atalgan gap qismlari – harakat ob’ektini bir nechta orasida ajratib 
koʻrsatish, ispan tilidagi olmoshlarning uch turi mavjud. 
Bular koʻrsatish olmoshlari ingliz tili va boshqa xorijiy tillarida ham mavjud.
-Este perio dico es ruso
-ese perio dico, que estas leyendo, es ruso. 
Soʻroq olmoshlari tarkibiga kiradigan “como” –qanday, qaysi, qanaqa olmoshi 
bogʻlovchi vazifasida ham keladi, bu bogʻlovchining vazifalari quyidagicha 
tasniflanadi, “como” – soʻroq olmosh tarkibiga kirib, qanday, qanaqa va qaysi deb 
tarjima qilinadi, gap boshida kelsa maxsus soʻroq soʻz vazifasida kelib soʻroq gap, 
agar qoʻshma gaplar orasida kelsa, gaplarni bir-biriga bogʻlovchi qoʻshma gaplarni 
bogʻlovchi soʻzlar, predloglar bilan kelsa, birikmalar, ikki yoki undan ortiq predlog 
yoki soʻz turkumlari bilan kelganda birikma, frzeologizm, aforizm boʻlib kelsa, 
ularni tahlil qilganimizda esa, eskirgan va zamonaviy frzeologizmlarga boʻlinadi, 
ular tarkibibni tahlil qilganimizda esa birliklar tarkibida milliy-madaniy tuzilmalar 
kelib chiqadi, ularning har biri tahlil qilinganda barcha ilmiy- nazariy jihatdan talqin 
qilinadi, rasniflar beriladi, bundan tashqari,frazeologik birliklarning oʻziga xos 
turlari va ta’riflari mavjud boʻlib ular bilan ham qisqacha tanishib chiqamiz
24
.
Frazeologiya (yunoncha phrasis – ifoda, ibora va frazelogiya); 
1)tilshunoslokning tilning frazeologik tarkibibni (frazeologizm) uning hozirgi 
24
Mahkamov N. Adabiy norma va plionazm. -T.: Fan, 2021. 97 - 100. 

---

29 
holatida va tarixiy taraqqiyotida tekshiruvchi boʻlimi; 2) muayyan tildagi 
frazeologizmlar majmui. 
Frazeologizmning eng muhim muommosi frazeologizmlarni nutqda hosil 
qilinadigan (ya’ni avvaldan tayyor boʻlmagan) soʻz birikmalaridan farqlab, ajratib 
olish va asosda frzeologizmlarning belgilarini aniqlashdir. Idiomafrazeologizmlar, 
frzaeologik birikmalar va barqaror jumlalar (maqol va matallar, gapda teng boshqa
frazeologizmlar) oʻrtasidagi muayyan tafovutlarga qarab koʻplab tadqiqotchilar 
frazeologizmni ikki xil: tor va keng ma’noda tushunilganda, frazeologizm doirasiga 
maqol va matallar, folklorga xos barqaror jumlalar, ba’zi muloqot shakllari 
(salomlashish, xayrlashish jumlalari) ham kiritiladi. Lekin bu masala, ya’ni 
frazeologizmni keng ma’noda tushunish masalasi hanuz munozarali boʻlib 
qolmoqda. 
25
Frazeologizm, frazeologik birlik, frazema – ikki yoki undan ortiq soʻzdan 
tashkil topgan, ma’noviy jihatdan oʻzaro bogʻliq oʻz birikmasi yoki gapga teng 
keladigan, yaxlitligicha koʻchma ma’noda qoʻllanadigan va boʻlinmaydigan, 
barqaror (turgʻun) bogʻlanmalarning umumiy nomi frzeologizmlar, shaklan 
oʻzlariga oʻxshash sintaktik tuzilmalardan farqli ravishda, nutqda soʻzlarni erkin 
tanlash, almashtirish yoʻli bilan yuzaga kelmaydi, balki ma’no va muayyan 
leksikgrammatik tarkkibli, avvaldan tayyor material sifatida qoʻllanadi, ya’ni 
frazeologizm tarkibidan biror qismni chiqarib tahlash, tuhirib qoldirish mumkin 
emas: anqoning urugʻi, arpaini xom urmoq, chuchvarani xom sanamoq, terisiga 
sigʻmay ketmoq, kapalagi uchmoq, kungli joyiga tushmoq, qoʻli ochiq, qulogʻi ogʻir 
va boshqa frazeologizmlar tarixiy qoʻllanish me’yorlarig, usullariga ega boʻlib, 
ularning ma’nolari muayyan nutqiy jrayonda oydinlashadi.
Frazeologizmlarning quyidagi turlati farqlanadi: frazeologik chatishma – 
frazemaning ma’nosi uning tarkibidagi soʻzlarning ma’nosiga bogʻliq boʻlmaydi, 
frazemadan anglashilgan koʻchma ma’no uning tarkibidagi soʻzlarning ma’nosi 
bilan izohlanmaydi: toʻnini teskari kiymoq, oyogʻini qoʻliga olib chopmoq, boshini 
olib chiqib ketmoq va boshqa; frazeologik butunlik (birlashma) – frazemaning 
25
Mahmudov N. Nurmonov A. O‘zbek tilining mazmuniy sintaksisi. -T.: Fan, 2016. P 46-47. 

---

30 
ma’nosi uning tarkibidagi soʻzlarning ma’nolari asosida izohlanadi, shu ma’nolar
asosida umumlashtiruvchi koʻchma ma’no ifoda qilinadi (koʻpincha bunday 
birlashmalarning oʻz ma’nosida qoʻllanadigan variantlari ham mavjud boʻladi): yogʻ 
tushsa yalagudek, yeng shimarmoq, xamirdan qil sugʻurgandek, toʻydan oldin 
nogʻora chalmoq va boshqa; frazeologik qoʻshilma- bunda frazemalar tarkibidagi 
bir soʻz koʻchma ma’noda qoʻllanadi, boshqasi esa, oʻz lugʻaviy ma’nosini saqlaydi: 
gapning tuzi, qoʻli gul, ishtaxasi ochildi va boshqa frazeologizmlar sintaktik 
tuzilihiga koʻra ikkiga boʻlinadi: birikmaga teng va gapga teng
26
.
Turli xususiyatlarga ega boʻlgan frazeologizmlar majmui tilning frazeologik 
qatlami doimiy ravishda yangi frazeologizmlar bilan boyib boradi va xalqning 
madaniy – tarixiy tajribasini, shuningdek, muayyan tilning tarixiy taraqqiyot 
qonunlarini aks ettiradi. Frazeologizmlarni oʻrganish va tasnif qilish bilan 
frazeologiya shugʻullanadi, qoʻllanadi. 
Oʻsimlik va hayvonlarning nomlari, chorva mollari va koʻplab joy nomlari va 
antroponimlari bilan bir qator nom va atamalar ushbu lahjalardan saqlanib qolgan, 
koʻrinib turibdiki, ot soʻz turkumlariga xos boʻlgan soʻzlar koʻproq ispan tilida 
kanareyka shevalaridan qolgani ma’lum boʻldi.kanareyka shevasidan qolgan 
soʻzlarni quyidagi havolada bayon etaman: 
Como kanareyka lahjasidagi ispan tiliga kuchgan soʻzlar: 
Como tabaiba(tabaiba) 
Como tajinaste(tajinaste) 
Como perenquen(perenkuen) 
Como guerre(guere) 
Como bayfo(bayfo) 
Como jairara (jairara) 
Como gofio(gofio) 
Como tagorar(tagorar) 
Como mencey(mensey) 
26
Xo‘jayev A., Nurmonov A., Zaynobitdinov S. va boshq. Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati. -T.: 
“Sard”, 2015.P 87-88 b. 

---

31 
Como guanchdan kelib chiqqan ispan lahjalari:
Como tacoronte(takoronte) 
Como taganana(taganana) 
Como teguesta(teguesta) 
Ispaniya standart tiliga mos kelgan qadimgi ispan soʻzlari, hozirda bu soʻzlar 
dialektlar tarkibiga kirgan boʻlsa-da, ispan standart tiliga, adabiy tili qolipiga mos 
soʻzlar hisoblanadi, ular: 
Como gara(gara) 
Como jonay(xonay) 
Como yaiza(yaisa) 
Bular hozirda koʻproq ispan geografik nomlariga kiritilgan va ot soʻz 
turkumining atoqli va turdosh otlari hisoblanadi. Portugal tilidagi kanarizmlar Kanar 
orollaridan ispan tilida gaplashadigan xorijiy til, chunki XV,XVI va XVII asrlarda 
koʻplab portugallar orollarga joylashadilar.
Bu barcha grammatik toifalaridagi soʻzlarning koʻpligi va hayotning koʻp 
sohalariga bogʻliq ekanligini koʻrsatadi. Demak, geografik joy nomlaridan tashqari 
lahjalarning saqlanib qolishida oʻsha davrdagi sharoit ham katta oʻrin tutar ekan, 
buni ayniqsa, qadimgi dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilik bilan 
shugʻullagan insonlar oʻsha vaqtda oʻziga kerakli boʻlgan soʻzlarni oʻzlashtira 
boshlaydi, natijada koʻp oʻzlashna soʻzlar shu tarkibda boʻlib qoladi.olaylik, ot soʻz 
turkumiga xos boʻlgan soʻzlar hisoblanib qoladi va aynan keltirilgan jadval bunga 
bisol boʻla oladi deb hisoblayman: 
Como bosta[bosta]- tariq, makkajoʻxori 
Como burgao[burgao]- kichik dengiz salyan gʻozi 
Como fonil[fonil] yoki: 
Como huni[hyune]-tortma, mebel tortmasi va hok. 
Masalan ingliz tilida faqat inglizlarning oʻzlarigina emas, balki butun 
millatlararo turli qismlarida yashovchi boshqa xalqlar ham, jumladan amerikaliklar, 
shotlandlar, avstraliyaliklar, zelandiyaliklar, Shimoliy Irlandiya va bohqa 
xalqlarning bir qismi ingliz tilida gaplashadilar, ispan tilida esa yevropa xalqlarining 

---

32 
deyarli yarmi hamda janubiy amerika xalqlari gaplashadilar bu esa ispan tilining 
dunyoda keng rivojlanganini bildirib qolmay, bu tilda koʻplab olim va tilshunoslar 
ilmiy ishlar olib borganining isboti boʻlsa, bizning maqsadimis esa talaba va 
oʻquvchilar uchun hali ochib koʻrilmagan ammo olib borilgan ilmiy ishlarning tahlili 
bilan tanishtirish, bundan tashqari hozirgi vaqtda koʻplab ispan tilini oʻrganuvchi 
talaba yoshlar ispan tilidan toʻliq ma’lumot olishni istashadi, bu oʻz navbatida 
yanada izlanish kerak.
27
Ispan tili dialektlarining saqlanib qolish sabablari koʻp va bularning barchasi 
asosan geografik jarayonlar va yashash sharoitlaridan kelib chiqadi, ispan tili ikki 
tilli va koʻp lahjalik til tarkibiga kirgandan soʻng, yevropada tillar oʻrtasida 
tortishuvlar ham paydo boʻla boshladi, natijada Amerika dialektida va ispan 
lahjalarida judayam katta oʻzgarishlar ham boʻla boshlagan, oʻzining tilini hamisha 
ustun qoʻyishni xohlagan inglizlar hattoki ispan tilinin shevalarini ham 
zamonaviylashtirishga harakat qilishgan.koʻrib oʻtganimizdek, ispan lahjalari 
koʻproq qishloq xoʻjaligi bilan aloqada boʻlgan shevalarni oʻz ichiga oladi, ammo 
bu holat hammani ham birdek qoniqtirmagan. Biror tilni oʻrganar ekansiz oʻsha 
tilning nafaqat tilini soʻzlashish jarayonini balki oʻsha millatning chuqur tarixi bilan 
ham tanishib, oʻzingiz ham oldin shu jarayonda ishtirok etgandek boʻlib boraverasiz.
Natijada bilimlaringiz va xulosa qilish qobiliyatingiz yanada rivojlanib 
boraveradi.