Samarqand 2021 Dangasaliging bilan maslahat qilishdan avval 1-avgust bilan kengash. MorfemikaDA

SINTAKTIK SHAKL YASOVCHI MORFEMALAR
Topshiriq. Kitobim, kitobni so‘zlarida kitob so‘ziga qo‘shilgan –im va ni morfemalari o‘zi qo‘shilgan so‘zni boshqa so‘zga bog‘lash uchun xizmat qiladi.
So‘zga qo‘shilib, uni ma‘lum morfologik shaklini ko‘rsatuvchi va boshqa so‘zga bog‘lash uchun xizmat qiluvchi shakl yasovchi morfemalarga sintaktik shakl yasovchi morfemalar deyiladi. Ularning 2-nomi munosabat shakllari ham deyiladi.
Egalik, kelishik, shaxs-son, zamon, mayl, bog‘lama morfemalari sintaktik shakl yasovchi morfemalardir. Ular:
EGALIK QO‘SHIMCHALARI

№	Birlik	Ko‘plik	Misollar
I. Shaxs	-im	-imiz	Kitobim
II. Shaxs	-ing	-ingiz	kiyimingiz
III. Shaxs	-si	-(lar)i	kitobi

KELISHIK QO‘SHIMCHALARI

Bosh kelishik	- qo‘shimchasi yo‘q
Qaratqich kelishik	-ning, kitobning
Tushum kelishik	-ni, kitobni
Jo‘nalish kelishik	-ga(-ka,-qa), kitobga
O‘rin-payt kelishik	-da, kitobda
Chiqish kelishik	-dan, kitobdan

MAYL QO‘SHIMCHALARI (buyruq-istak, shart, maqsad mayllari)

№	Birlik	Ko‘plik	Misollar
I. Shaxs	-ay, -ayin	-aylik, -ylik	ketaylik
II. Shaxs	-gin(-kin,-qin),-(i)ng	-ingiz	ketgin
III. Shaxs	-sin	-sinlar	ketsin

SHAXS-SON QO‘SHIMCHALARI

№	Birlik	Ko‘plik
I. Shaxs	-m,-man taradim, kiyaman	-(i)k,-miz taradik, kiyamiz
II. Shaxs	-(i)ng,-san tarading, kiyasan	-ingiz,-siz taradingiz, kiyasiz
III. Shaxs	-dir, di	-di (lar) kiyibdi(lar)

FE’L ZAMONLARI

O‘tgan zamon:	-di,-(i)b,-gan	Taradi, kirdi, quvondi
Hozirgi zamon:	-yapti,-moqda,-(a)yotir,-(a)yotib	Tarayapti, kirmoqda
Kelasi zamon:	-a,-y,-(a)r,-jak,-ur,-gusi	Kiyadi, taraydi

BOG‘LAMALAR: -man, -san, -dir (-dir-fe’lga bog‘lansa bog‘lama)
ESLATMA: kechasi, ertasi so‘zlarida egalik yo‘q. Bu qo‘shimchalar qotib qolgan.
Bundan tashqari so‘z yasovchi morfemalar qo‘llanish o‘rniga ko‘ra ikkiga bo‘linadi:
1.Old qo‘shimchalar;
2.Ort qo‘shimchalar.
OLD QO‘SHIMCHALAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI
Ba‘zi hollarda asosdan oldin ham qo‘shimcha qo‘shilishi mumkin. M: bexabar, nodavlat, serhashamat, bama‘ni.
Bunday qo‘shimchalar old qo‘shimchalar sanaladi. Bular, asosan, sifat so‘z turkumida uchraydi
O‘zbek tili asrlar davomida arab, fors-tojik hamda rus tillari bilan o‘zaro aloqada yashab keldi. Buning natijasida tilimizga o‘sha tillarga xos bo‘lgan yasalmalar va so‘z yasalish qolipi ham o‘zlashadi. Shulardan biri old qo‘shimchali so‘zlar va old qo‘shimchalar sanaladi. Flektiv tillarga xos. Bular quyidagilar:
-ba: batafsil, badavlat, bahaybat;
-be: bexavotir, beg‘ubor, befarosat;
-no: noumid, noqulay, norozi;
-ser: serzavq, sergap, serhosil
Shuningdek kam qo‘llanuvchi
-bad: badfe’l, badjahl, badnafs
-bar: barvaqt…
Eslatma: Belgiga ega emaslikni bildiruvchi –no, -siz, -be qo‘shimchalari belgiga egalikni bildiruvchi –mand qo‘shimchasi bilan zidlik hosil qila olmaydi.
ORT QO‘SHIMCHALAR VA ULARNING XUSUSIYATLARI
Ort tomondan qo‘shiladigan qo‘shimchalar ort qo‘shimchalar sanaladi.
-ma, -siz, -dosh M: tortma, davlatmand
O‘zbek tilida asosiy qo‘shimchalar ort qo‘shimchalar hisoblanadi.
-ba, –ser qo‘shimchalari, asosan, otga qo‘shilib, asosdan anglashilgan belgi-xususiyatning me’yordan ortiq, ko‘p ekanligini bildirsa, -be,-no qo‘shimchalari xuddi shu narsalarga ega emaslikni anglatadi. Solishtiring: serma‘no, beibo, behayo, noo‘rin, nomard, badavlat, baquvvat, serfarzand, serqatnov.
Mazkur qo‘shimchalar –li, -siz, -dor qo‘shimchalari bilan sinonimik munosabatda bo‘la oladi.
M: badavlat-davlatli, beqiyos-qiyossiz, noo‘rin-o‘rinsiz, sertashvish-tashvishli.
Demak, old va ort qo‘shimchalari o‘zaro sinonim bo‘la oladi.


MASHQ. Quyidagi so‘zlarni morfemik tahlil qilib, jadvalni to‘ldiring.

So‘zlar	Yetakchi morfema (asos)	So‘z yasovchi morfema Old q: Ort q		Lug‘aviy shakl yasovchi morfema	Sintaktik shakl yasovchi morfema
Ma‘rifatlilarni	Ma‘rifat		-li	-lar	-ni
Saodatdan
Bilimdonning
Kitobxondan
Chamanzorlarda
Yeyilganmas
Talabalikkagina
Nimanidir
Beshtacha
Bormoqchiman
To‘lishibsiz
Beodobligingizdan
Tuyg‘usini
Qizg‘ish
Uychadagi
Buncha

1^ 6-sinf