Samarqand 2021 Dangasaliging bilan maslahat qilishdan avval 1-avgust bilan kengash. MorfemikaDA

LUG‘AVIY SHAKL YASOVCHI MORFEMALAR
Yetakchi morfemaga qo‘shilib, undan yangi so‘z yasamaydigan, balki qo‘shimcha ma‘no beradigan (hurmat, kichraytirish, bo‘lishsizlik, chama, taqsim, tartib, ko‘plik, kuchaytirish, kinoya, chegara, tegishlilik va.b) va o‘zi qo‘shilgan so‘zni boshqasiga bog‘lash uchun xizmat qiadigan, uning turli shakllarini ifodalovchi shakl yasovchi morfemalarga lug‘aviy shakl yasovchi morfemalar deyiladi. M: uylar, uycha, oqroq. Bular quyidagilar:
FE’LLARDA:
Sifatdosh yasovchi qo‘shimchalar: -gan (-kan, -qan), -ydigan (-adigan), -(a)yotgan, -(a)r, -mas. Masalan: chiqqan, kelar, tikmas.
Ravishdosh yasovchi qo‘shimchalar: -(i)b, -a//-y, -gach (-kach, -qach), -guncha (-kuncha, -quncha), -gancha (-kancha, -qancha), -gani (-kani, -qani, -gali), -gudek, may//-masdan. Masalan: ko‘rgani bormoq, yugurib kelmoq, yig‘lay-yig‘lay uxlamoq…
Harakat nomi yasovchi qo‘shimchalar: -r, -ar, -(i)sh, -(u)v, -moq, -mak, -maslik. Masalan: chizuv, aytish, to‘plash, kiyarga.
Kuchsiz darajani bildiruvchi qo‘shimchalar:
-msira//-imsira: yig‘lamsira, kulimsira
-qira//-inqira: oqarinqira,
-sh//-ish: to‘lish, oqarish.
-q//-iq//-k//-ik: tutaq, toliq, junjik, ko‘nik
Kuchlilik (davomiylik va takroriylik)ni bildiruvchi qo‘shimchalar:
-la//-ala: quvla, quvala, savala, siypala, cho‘qila, chayqala, ishqala
-qi//-g‘i : yulqi, to‘zg‘i
-a: bur-bura, quvon-quvna, o‘rin-o‘rna
-gila//-kila: yugurgila, titkila, tepkila, chopqila
-qila//-g‘ila: turtkila, tortqia, ezg‘ila, cho‘zg‘ila
-ga//-ka//-qa: surga, surka, chayqa
Ish-harakatning kuchsizva kuchlilik darajasini bildiruvchi qo‘shimchalarning barchasi lug‘aviy shakl yasovchi morfemalar hisoblanadi.
Orttirma nisbat yasovchi qo‘shimchalar: -t, -it, -dir(-tir), -giz(-kiz), -qiz(-g‘iz), -gaz(-kaz, -qaz), -ir, -ar, -iz, -sat
Masalan: chaqirtirmoq, tushuntirmoq, anglatmoq, yotqizmoq, ko‘rsatmoq…
Birgalik nisbat yasovchi qoshimchalar: -ish, -sh M: ishlashdi, kelishdi…
O‘zlik nisbat yasovchi qo‘shimchalar: -in, -il M: taradi-tarandi, ochildi (gul)…
Majhul nisbat yasovchi qo‘shimchalar: -in, -il M: taradi-taraldi, qoqildi (mix)…
Bo‘lishsizlik yasovchi qo‘shimchalar: -ma M: o‘qi+ma=o‘qima
OTLARDA:
Otlarning kichraytirish shaklini yasovchilar: -(a)loq,-ka,-cha,-choq,-chak,-kay:
M: kelinchak, qizaloq, bolakay…
Otlarning erkalash shaklini yasovchi: -gina(-kina,-qina)-jon,-xon,-oy,-niso,-bibi: M: bolajon
Otlarning ko‘plik shaklini yasovchi: -lar: M: kitoblar
Tegishlilik shaklini yasovchi: -niki: M: akamniki
Chegara shaklini yasovchi: -gacha: M: uygacha
SIFATLARDA:
Ozaytirma daraja shaklini yasovchi: -(i)mtir,-ish,-roq. M: oqish, qoramtir, oqroq, kattaroq… (-dagi-lug‘aviy shakl)
ESLATMA!!! Yaxshigina, oriqqina, semizgina, ko‘pgina, ozgina, so‘zlaridagi –gina,-kina, -qina yuklamalar hisoblanadi.
SONLARDA:
Dona son shaklini yasovchi: -ta: M: ikkita
Chama son shaklini yasovchi: -tacha, -lab, -larcha M: yuzlab, minglab
Jamlovchi son shaklini hosil qiluvchi: -ov, -ala, -ovlon M: oltov, beshta
Tartib son shaklini hosil qiluvchi: -(i)nchi M: beshinchi
Taqsim son shaklini hosil qiluvchi: -tadan: M: beshtadan
RAVISHLARDA:
Ozaytirma daraja shakllari: -roq: M: ozroq, ko‘proq, tezroq
OLMOSHLARDA:
Gumon olmoshini yasovchi qo‘shimchalar: -alla, -dir
M: allakim, allanima, qaysidir, qandaydir
Ko‘rsatish olmoshini yasovchi qo‘shimchalar: -aqa, -day/dek
M: bunaqa, shunaqa, bunday, o‘shandek
Belgilash olmoshini yasovchi: -cha M: shuncha
ESLATMA: -laring-hurmatsizlik (ketlaring), -inglar-hurmat (kelinglar).
Bog‘lama ega bilan kesimni bog‘laydi.