Samarqand 2021 Dangasaliging bilan maslahat qilishdan avval 1-avgust bilan kengash. MorfemikaDA

Qachonki inson o‘qishdan to‘xtasa, fikrlashdan ham to‘xtaydi (Allakim)
MORFEMIKA
bo‘limi boyicha ma‘ruzalar matni
Sidiqova Feruzabonu
SAMARQAND 2021
Dangasaliging bilan maslahat qilishdan avval 1-avgust bilan kengash.
Morfemika
MORFEMIKADA (yunoncha “morphe”- shakl)-o‘zak va qo‘shimchalar va uning turlarinini hamda so‘zning eng kichik ma‘noli qismi morfemalari o‘rganiladi. Ya‘ni so‘zlarning morfem tarkibini o‘rgatuvchi tilshunoslik bo‘limiga morfemika deyiladi. So‘z tarkibi doim ikki qism asos va qo‘shimchadan iborat. M: Litsey-dosh, quvon-ch, maslahat-chi, fikr-iy, ish-i so‘zlaridan birinchi qism asos sanaladi, ya‘ni so‘zning bo‘linmas, eng kichik ma‘noli qismlari.
MORFEMALAR TASNIFI
Morfemalar, avvalo, ikkiga bo‘linadi:
-YETAKCHI MORFEMA (Asos);
-KO‘MAKCHI MORFEMAKAR (Qo‘shimchalar).
1-sxema morfemalarning umumiy tasnifi:

SO‘Z YASOVCHI MORFEMA






LUG’AVIY SHAKL YASOVCHI

KO‘MAKCHI MORFEMA


SHAKL YASOVCHI MORFEMA

MORFEMA





SINTAKTIK SHAKL YASOVCHI


YETAKCHI MORFEMA

YETAKCHI MORFEMA (ASOS)
So‘zning tub ma‘nosini ifodalab, mustaqil qo‘llana oladigan qismi yetakchi morfema (asos) deyiladi. M: ishchi-ish-chi
ESDA TUTING. So‘zning shakl yasovchi qo‘shimchalarsiz qismi asos sanaladi¹.
Ayrim so‘zlar tarixiy taraqqiyot natijasida o‘zining tub-asos qismini o‘zgartirishi, boshqacha shaklga kirishi mumkin. Yomg‘ir (yom-g‘ir), ko‘mir (ko‘m-ir), olg‘a (ol(d)ga), yuksak (yuqorilamoq) kabi so‘zlarni asos va qo‘shimcha qismga ajratib bo‘lmaydi. Turkiy tillarda, jumladan, o‘zbek ham asos ko‘pincha birinchi bo‘lib keladi. Masalan: tadbir-kor, toy-choq va h.k.
Bir asosdan yasalgan so‘zlar asos (o‘zak)dosh so‘zlar sanaladi: fikrdosh, fikriy, hamfikr, fikran singari. Hamda fikr bir asosdan hosil bo‘lgan so‘zlar so‘z yasalish uyasini tashkil etadi. M: meva-mevali-mevazor-mevasiz; osh-oshpaz-oshxo‘r-oshamoq; ko‘ngil-ko‘ngilli-ko‘ngilsiz-ko‘ngilchan; do‘ppi-do‘ppido‘z-do‘ppili-do‘ppisiz; ish-ishchi-ishchan-ishsiz-ishsizlik-beish-ishla-ishlov so‘zlarining yasalish asosi bir xil.