Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
Мавзу – 3.
 
Болалар ва ўсмирлар ўсиши ва
ривожланишининг умумий қонуниятлари 
 
 
Ўқув мақсади – 
таълим олувчиларга, ўсиш ва ривожланиш барча тирик орга-
низмлар каби одам организмига ҳам хос хусусият эканлигини, ўсиш бу орга-
низмнинг миқдор кўрсаткичи, ривожланиш эса сифат кўрсаткичи эканлигини,
 
гетерохрония, узлуксизлик ва акселерация жараёнларини, жисмоний ривожла 
нишнинг кўрсаткичларини, организмнинг даврлари ва унинг таърифи билан 
таништиришдан иборат. 
Ўсиш ва ривожланишнинг умумий қонуниятлари
 
 

---

28 
Болаларни тўғри тарбиялаш учун улар организмининг ўсиши ва ривож-
ланиши каби асосий хусусиятларини билиш зарур. Ўсиш ва ривожланиш барча 
тирик организмлар каби одам организмига хос хусусиятдир. Организмнинг ҳар 
томонлама ўсиши ва ривожланиши унинг пайдо бўлган вақтидан бошланади. 
Бу икки жараён мураккаб ҳисобланиб, бир бутун ва бир-бирига боғлангандир. 
Ўсиш деганда тана ҳужайраларининг кўпайиши натижасида тирик 
организм ўлчамларининг ортиши, яъни бўйнинг чўзилиши, оғирликнинг 
ортиши тушунилади. Бола маълум ёшгача тўхтовсиз, аммо ўсиш даврида айрим 
тана қисмларининг номуносиб ўсиши (бош. оёқ, қўл суяклари. кўкрак қафаси ва 
қорин бўшлиғи ички органлари) турли ёшда ҳар хил жадалликда бўлиши 
мумкин, шунга қарамасдан барча тўқима ва ҳужайларда яъни органларда ўсиш 
бир вақтда. аёлларда ўртача 18-19 ёшгача, йигитларда 19-20 ёшгача тугал-
ланади. 
Ўсиш қаторида ҳужайрада уларнинг бажарадиган вазифасининг ортиши 
жараёни кузатилади. Бу ривожланиш жараёнидир. Ривожланиш деганда 
ўсаётган организм тўқима. ҳужайра ва органларининг шаклланиши, яъни бола 
организми ҳужайраларининг такомиллашиб. ўсмирлик ва етук ёшдаги 
одамларга хос бўлган бир мунча мураккаб тизимларга эга бўлишига айтилади. 
Бунга. вояга этган даврдан бошланадиган қариш жараёнлари ҳам киради ва 
қоидага биноан, организмни қайта ривожланиши бошланади. Ривожланиш жа-
раёни аъзолар ва уларнинг тизимлари фаолиятини функционал дифференция-
ланиши ва такомилланишида намоён бўлади. Масалан, марказий асаб 
тизимининг рефлектор фаолиятини ички кортикал алоқаларни, юрак-томир, 
овқат ҳазм қилиш, таянч-ҳаракатланиши ва бошқа тизимларнинг мураккаб-
лашуви ва ривожланиши ҳисобига такомиллашувида билинади. 
Ўсиш ва ривожланиш тирик материянинг умуниий биологик хусусиятлари 
ҳисобланади,узлуксиз илгариловчи жараён кўринишида бўлади.У ёки бу физио-
логик тизимларнинг тузилишида ёки фаолиятида ёшга оид хусусиятларнинг 
мавжудлиги, бола организмини алоҳида ёшга оид даврида тўлақонли ривожлан-
ганлигини кўрсатмайди. Айнан шундай ўзига хос хусусиятлар мажмуи у ёки бу 
ёш даврини тавсифлайди. Организм ўсиши ва ривожланишида барча этапларни 
болалик,ўсмирлик, ёшлик, етуклик даврларини босиб ўтади. Ўсиш бу организм-
нинг миқдор кўрсаткичи ривожланиш эса сифат кўрсаткичи бўлиб, бу икки 
жараён нотекислик яъни гетерохрония, узлуксизлик ва акселерация жараёнлари 
асосида юзага чиқади.