Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

12. ЭНЕРГИЯ ВА ИССИҚЛИК АЛМАШИНУВИ. 
Режа: 

---

145 
1.
Енергия ва иссиқлик алмашинуви ҳақида умумий тушунча. 
2.
Воситали ва воситасиз коллориметрия. Нафас коеффисиенти. 
3.
Турли омилларнинг моддалар алмашинувига таъсири. 
4.
Иссиқлик ҳосил бўлиши ва унинг узатилиши. Тана ҳароратининг 
бошқарилиши: кимѐвий ва физикавий терморегулясия. 
У. ИНФОРМАЦИОН УСЛУБИЙ ТАЪМИНОТ 
5.1.
 Асосий адабиѐтлар. 
1.Р.Х.Хаитов, Б.З.Зарипов, З.Т.Ражамуродов «Ҳайвонлар физиологияси». Тошкент, «Ўқитувчи» 
2005 йил. 
2.В.Хусаинов, Э.Тошпўлатов «Қишлоқ хўжалик ҳайвонлари физиологияси», Тошкент, 
«Ўзбекистон» 1994 йил. 
3.В.И.Георгиевский «Физиология с/х животных» Москва, «Агропромиздат» 1990 год. 
4.Д.Э.Эшимов, Р.Ф.Рўзиқулов. «Ҳайвонлар физиологияси фанидан амалий лаборатория 
машғулотлари», ўқув қўлланма. Тошкент, Ўзбекистон нашриѐти, 2006 йил.
 
5.2.Қўшимча адабиѐтлар. 
1. И.П.Битюков и др «Практикум по физиологии с/х животных», Москва, «Агропромиздат» 1990. 
2.М.Ф.Орлов «Славар ветеринарных клиническых термиов» Москва 1985 год. 
3.«Словарь физиологических терминов», Москва, Наука 1987 год. 
4. 5. К.Б.Иномова «Нормал физиологиядан русча-ўзбекча луғат», Тошкент Ибн Сино – 1993. 
5.Интернет маълумотлари: 
www. Ziyo.net.uz. 
email: zooveterinar @mail.ru 
email:[e-mail]
email: [e-mail] 
email : 
[e-mail]
 
www. 
zootechniya.ru
 
email: 
[e-mail]
 
ТАЯНЧ ИБОРАЛАР. 
Енергия, иссиқлиқ, ѐғ, оқсил, углевод газлар, сийдик, ахлат, сут, ачиш, 
бижғиш, газлар механик, физик, кимик, осматик, синтез, сув, озиқа, 
каллориметрик босим 1г, 4,2, 9,3, 1,7, 5,8, воситали, воситасиз, Россия 
А.А.Лихачев, В.В.Пашутин, 1893, АҚШ Етуотер, Ф.Бенедикт 1899, СО
2
, О
2
, 
енвивалент, респирасион камера, нафас ниқоби, газометр, нафас 
коеффисиенти, 0,7, 0,8, 1,0, 102 СО
2, 
145 О
2
. 
1.Организмда моддалар алмашинув натижасида енергия ажралиб ва 
ютилиб туради. Енергия алмашинувини ўрганиб, моддалар алмашинувининг 
интенсивлиги тўғрисида фикр юрица бўлади. Моддалар алмашинувининг 
қандай даражада кечаѐтганлиги сарф бўлаѐтган енергия миқдори билан 
белгиланиб, бу енергияни организм истеъмол қилинаѐтган озиқа таркибидан 
олади. Озиқалар таркибидаги ѐғлар, углеводлар, оқсиллар организмда 
парчаланиб патенсиал енергия ҳосил қилади. Лекин бу енергиянинг ҳаммаси 
ҳаѐтий жараѐнларни рўѐбга чиқаришга сарфланиб қолмасдан балки сийдик, 
тезак, сут, ачиш – бижғиш жараѐнларида ҳосил бўлаѐтган газлар, ичилаѐтган 
сув ва истеъмол қилинган озиқаларни иситишга сарфланади. Организмда 

---

146 
ҳосил бўлаѐтган енергия механик, кимик, електрик, осмотик енергия 
кўринишида организмнинг ҳаѐтий жараѐнларни рўѐбга чиқариш учун 
сарфланади. Организмга сарфланаѐтган енергиянинг бир қисми кимѐвий 
синтез жараѐнида ўзлаштирилади. Организм ҳаѐтий жараѐнларига 
сарфланаѐтган енергиянинг ҳамма хиллари иссиқлик енергиясига айланиб 
ташқи муҳитга чиқарилади. Бу енергия миқдорининг қанчаси организм 
ҳаѐтий жараѐнлари учун сарфланаѐтганини билиш учун организмга қобул 
қилинаѐтган органик моддалардан ажираладиган енергияни ва уни истемол 
қилганда организмдан ажираладиган енергияни билишимиз керак. Озиқа 
моддаларнинг енергия бериш қобилиятини Бертло коллориметрик бомбаси 
ѐрдамида ѐндириб аниқласа бўлади. Бертло калориметрик бомбаси икки 
қават бўлиб, бу икки қават ўртасига сув солиниб, ички стакан устидан қопқоқ 
қўйилиб бураб беркитилади. Шу қапқоқ орқали стаканга иккита ўқ 
туширилиб шу ўқларнинг бирини учига идишча осилиб бу идишга 
ѐндириладиган озиқа солинади. Қопқоқ ѐпилиб сткан ичига 25 атм. босим 
билан кислород юборилиб кейин шу ўқлар орқали електр токи ўтказилганда 
озиқа жуда тез ѐниб жуда кўп иссиқлик ажралиб стакан атрофидаги сувни 
маълум даражагача қ бўлади ва шу қопқоқдан стакан ичига иккита ингичка 
ўқ туширилган. Бу ўқлардан бирига кичкина идишча осиб қўйилган бўлиб, бу 
идишнинг ичига ѐндирилиши лозим бўлган озиқа солинади. Стакан қопқоғи 
ѐпилиб стакан ичига 25 атм босимда О
2
киритилиб, ўқлар орқали електр токи 
ўтказилади. Натижада, текширилаѐтган озиқа тез ѐниб, ажралиб чиққан 
иссиқлик стаканни маълум даражагача қиздиради. Ёндирилаѐтган модда 
миқдори ва қанча сувни неча градусга қиздирганлигига қараб, ажралиб 
чиққан иссиқлик миқдорини каллорияда ҳисобланса бўлади. Углевод ва 
ѐғлар организмда ҳам калориметрик бомбаларда ҳам ѐндирилганда бир хилда 
енергия ҳосил қилади, яъни 1 г. ѐғ ѐнганида ҳар иккала ҳолатда ҳам 9,3 кжоул 
енергия ажратади, 1 г углевод еса 4,1 кжоул енергия ажратади. Аммо 
оқсиллар организмда оксидланиши натижаси 4,1 кжоул енергия ҳосил қилиб 
сийдик ва ахлат таркибида мочевина, урат кислотаси ва бошқа чиқинди 
моддалар сифатида бир қисм оқсиллар тошқарига чиқарилади.
Калориметрик бомбаларда еса шу чиқинди ҳолатида ҳосил бўлаѐтган 
моддалар ҳам охирги маҳсулот яъни сув ва карбонат ангидридга парчаланиб 
5,8 к/жоул енергия ҳосил бўлади. Демак организмда ҳосил бўлаѐтган 
чиқинди моддалар ҳисобига 1 г оқсил парчаланишидан 1,7 к/жоул енергияни 
ўзлаштира олмас екан. Истемол қилинган озиқадаги 1 г ѐғ 9,3 кжоул, углевод 
4,1 кжоул, оқсил 4,1 кжоул енергия ажраца организмга киритилган енергияни 
қанча еканлигини билиш мумкин. Бунинг учун маълум вақт давомида 
ажралган иссиқлик миқдорини ҳисоблаш керак бўлиб, бу иссиқлик 
миқдорини воситасиз ва воситали каллориметрия усулидан фойдаланиб 
аниқланади.
2.Воситасиз 
(бевосита) 
калориметрияда 
биокалориметрлардан 
фойдаланилиб, 
текшириладиган 
ҳайвон 
биокалориметр 
ичига 
жойлаштирилиб организмдан вақт бирлигида ажралиб чиққан иссиқлик 

---

147 
миқдори ўлчанади. Бу биокалориметрни ҳайвонни катта кичиклигига қараб 
ўзгартириш мумкин. Бу калориметрни дастовал Россияда 1893 йил 
А.А.Лихачев ва В.В.Пашутин, кейинчалик АҚШда 1899 йил Етуотер ва 
Ф.Бенедиктлар ясаб, махсус металлардан ишланган бўлиб, иссиқлик 
ўтказмайдиган камерага ега, девори икки қават, бу қаватлар орасида ҳаво 
бўлганлиги учун иссиқлик ташқарига чиқмайди. Камеранинг юқори 
қисмидан найчалар ўтказилиб, бу найчалардан тажриба вақтида сув оқиб 
ўтиб туради, сувнинг ҳарорати камерага кираѐтган ва чиқаѐтган 
жойидатермометр ѐрдамида ўлчаниб, маълум вақт давомида ўтган сувни ва 
неча градус исиганини билиб ҳайвон чиқарган иссиқлик миқдорини 
калорияларда ҳисоблаш мкмкин. Кейинги йилларда компенсасион ва 
градиентли калориметрлар ясалиб, ҳозиргача яратилган калориметрларда 
организмнинг енергия сарфини аниқлаш қийин, кўп меҳнат талаб 
қилинганлиги 
учун 
газлар 
алмашинувини 
ўрганишда 
воситали 
калориметриядан фойдаланилади. Воситали каллориметрия усулида енергия 
оксидланиш жараѐни евазига ҳосил бўлганлиги туфайли, бунда организмга 
ютилган кислород ва ажралиб чиққан карбонат ангидридни ўлчаш мақсадга 
мувофиқдир. Демак маълум миқдорда кислород сарфланиб карбонат 
ангидрид ажралиши натижасида маълум миқдорда енергия ҳосил бўлади. 
Организмга 1 л кислород олинганида ундан 1 л СО
2
ажралиб, ҳосил 
бўладиган иссиқлик миқдорига кислород ѐки карбонат ангидридни