Самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти ветеринария факултети

еластик каллоген,
каратин, глутамин ва витамин Д 
синтезланиб, кўп иш бажарганда углеводларни парчаланишидан катта 
миқдорда сут кислоталари ҳосил бўлади. Терида қисман гликоген 
синтезланиб, моддалар алмашинуви интенсив кечганли-ги, фермент 
моддалар борлигидан далолат беради. 
Терида бактеросидлик хусусиятига 
ега бўлган моддалардан лизосим ферменти ва иммун таначалар ҳосил 
бўлади.
Орган системаларда ўзгаришлар ҳосил бўлса, ўз аксини терида топади 
ва тери ресепторларини таъсирлаб, юрак томирлар, нафас системаси, 
мускуллар ҳамда бошқа органларда ўзгаришлар ҳосил қилиши мумкин. 

---

448 
Тери жунларини маълум рангда бўялиши ундаги пигментларга боғлиқ 
бўлиб, бу пигментлар терини ва умумий организмни ҳимоя қилади яъни 
қуѐшни қисқа тўлқинли нурларини ютиб, организмга зарарли таъсирини 
йўқотади. Бу пигментлар икки хилда бўлади: 
3.
Гемоглобиннинг парчаланишидан ҳосил бўлиб, жун толаси ўзагида 
учрайдиган қизил пигмент - гемосидерин. 
4.
Тирозин аминокислотасидан синтезланадиган қора пигмент - меланин. 
Меланин таркибидаги хинин моддаси қора ранг бериб, меланин дерма 
ва епидермиснинг малпигнев қатлами орасида бўлиб, узлуксиз малпигий 
қатламига ўтиб туради. Меланин ҳосил бўлиши сулфгидрил гуруҳи 
миқдорига боғлиқ бўлиб, бир қанча ички секресия безлар ҳолатига ва 
аскорбат кислота миқдорига боғлиқ. Буйрак усти бези олиб ташланганда, без 
касалликлари даврида пигмента-сия кучайиб «бронза» касаллиги ҳосил 
бўлади. 
Қалқонсимон без фаолияти кучайганда тери пигментасияси пасайиб, 
пиг-ментасияга гипофиз ва жинсий безлар ҳамда ташқи муҳит ҳарорати 
таъсир етади. 
Жун тери маҳсулоти бўлиб, кўпчилик ҳайвонлар териси жун билан 
қопла-ниб, жуннинг узунлиги, зичлиги ҳайвоннинг турига, зотига, 
озиқаланиш, яшаш шароитига боғлиқ. Жуннинг яхши ўсиши учун озиқада 
оқсиллар ѐки систин аминокислотаси етарли бўлиши шарт. Совуқ иқлим 
шароитларида яшовчи ҳай-вонлар жуни узун, зичроқ бўлиб, ѐш ҳайвонларда 
қарилардагидан, ѐзда куз ва қишдагидан, тез ва яхши ўсади. Отлар 
терисининг 1 см
2
юзасида 700, шиншила зотли қуѐнда 6000-12000, Раманов 
қўйларида 5000, меринос қўйларда 8000 тагача жун толаси бўлиб, жуннинг 
ўсишига бир қатор ички секресия безлари таъсир етади. Масалан: 
қалқансимон без олиб ташланганда жунни сифати бузилиб, ѐмон ўсади жун 
халтаси епителийсидан ажраб тушади, ҳайвон тулайди ѐки жуни тўлиқ 
алмашинади. Тулаш узлуксиз, фаслий ѐки даврий ҳамда ѐшга боғлиқ бўлади.
Отларнинг думидаги жунлар, ѐли, майин жунли қўйларни жуни йил 
давомида узлуксиз алмашинади яъни узлуксиз тулайди. Буни уларни 
кунадалик тозалаганда кузатишимиз мумкин. Тулкиларда баҳорда март, 
апрел ойларидан бошлаб ѐзда июл, августгача тулаш кузатилади. 
Отлар танасининг жун қопламаси 2 марта кўклам ва кузда 
алмашинади.
Ёшга боғлиқ тулаш бузоқ ва тойларнинг йил фаслига боғлиқ 
бўлмасдан 6-7 ойлигида тулайди. Тулаш учун енергетик ва қурилиш 
материаллари зарурдир. Тулаш бу жунларни тушиб кетиши бўлмасдан, балки 
маълум қонуниятлар асосида юзага чиқиб, бу қонуниятлар тўлиқ ўрганилган 
емас. Тулаш ички ва ташқи сабаблар таъсирида юзага чиқиб, ѐруғлик ўз 
таъсирини гипофиз орқали рўѐбга чиқаради. Чунки қалқонсимон без олиб 
ташланганда ҳайвонни тулаши тормоз-ланса, без фаолиятини кучайиши 
тулашни тезлаштиради. Тулашда ѐруғлик таъси-рини аҳамияти катта бўлиб, 
ѐруғ вақтни камайиши муйна берувчи ҳайвонларда тулашни куз ўрнига ѐзда 

---

449 
юзага келтириш ва қишда 45-60 кунда тезда ўсиб, ривожланишини тўлиқ 
амалга оширади. Демак, ҳароратга нисбатан ѐруғлик таъсири тулашга ва 
жунни ўсишига кучли таъсир кўрсатар екан. 
Тайѐрланиш учун саволлар 
1.Қандай айирув органларини биласиз? 
2.Айирув органларининг вазифаларини тушинтиринг? 
3.Айирув органларини еволюсион ривожланишини тушинтиринг? 
4.Сийдик ажиралишини ўрганиш усулларини тушинтиринг? 
5.Буйракнинг тузилишини тушинтиринг? 
6.Сийдик ҳосил бўлиш фазаларини тушинтиринг? 
7.Филтрасия жараѐни қаерда ва қандай ҳосил бўлади? 
8.Реабсорбсия жараѐни қаерда ва қандай ҳосил бўлади? 
9.Сийдик ҳосил бўлишини бошқарилишини тушинтиринг? 
10.Сийдикнинг таркибини тушинтиринг? 
11.Сийдикнинг физико-кимѐвий хусусиятларини тушинтиринг? 
12.Сийдик ажиралиши қандай юзага келади? 
13.Диурез деб нимага айтилади ва турли ҳайвонлардаги миқдори? 
14.Терини физиологик аҳамиятини тушинтиринг? 
15.Тер суюқлигини ажиралишига таъсир етувчи омилларни айтинг? 
16.Тер суюқлигини ажиралишини бошқарилиини тушинтиринг? 
17.Тер ѐғининг аҳамиятини тушинтиринг? 
18.Терининг ҳароратини ва муҳитини организмдаги аҳамиятини 
тушинтиринг? 
19.Тери пигментасияси тўғрисида тушинча беринг?