Sagidullaeva shaxnozaning radioelektronika asoslari fanidan

1.2- rasm. Tranzistorli LC- generatorining prinsipal sxemasi.
Shuning uchun konturning aslligi etarli bo’lsa, fazalar sharti kuchaytirgichning boshqaruvchi elementidagi va teskari bog’lanish zanjiridagi faza siljishlari orqali ifodalanadi. Kuchaytiruvchi elementidagi faza siljishi , teskari bog’lanish zanjiridagi faza siljishi esa, va L g’altaklarning o’ramlari yo’nalishiga bog’liq. U yoki ga teng bo’lishi mumkin. Agar o’ramlar yo’nalishi bo’ladigan qilib tanlansa, fazalar sharti bajariladi va generator rezonans chastotaga yaqin chastotali tebranish ishlab chiqaradi. Uning garmoniklik darajasi konturining tanlash qobilyati bilan belgilanadi. Konturning tanlash qobulyati etarlicha katta bo’lsa, chastotadan chetlashish bilan konturning toliq qarshiligi tez kamayadi va faza siljishlari vjudga keladi. Demak, generatorda xosil bo’ladigan tebranishlar garmonik bo’lishi uchun konturning asilliga katta, teskari bog’lanish zanjirining uzatish koeffitsenti kichik bo’lishi kerak. Aks xolda (1.1) generatsiya shartlari chastotalar soxasi uchun bajarilib, tebrnishlar garmonik bo’lmay qoladi.
Generatorning 1.2- rasmda ko’rsatilgan sxemasida sodir bo’ladigan tebranish jarayonining tabiati dearli bir xil bo’ladi. Lekin tranzistorlarning parametrlari turlicha bo’lishi ularda ayrim o’zgarishlarga sabab bo’ladi. Bipolyar tranzistorning kirish qarshiligi ( emitter- baza) kichik bo’lishiga bog’liq. Bundan tashqari, narguzka konturi kollektor zanjirida bo’lganda generator katta o’zgaruchang kuchlanishda ishlasa, kallektor- baza kuchlanishi tebranish davrining ayrim qismida teskari kuchlanishga ega bo’lib qoladi. Natijada kollektor o’tishi ochiq (to’g’ri ulanishda) bo’lib, kontur nisbatan kichik qarshilik bilan shuntlanib qoladi. Bu xosil bo’ladigan tebranishlar shaklining buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, bipolyar tranzistorlar nisbatan katta inertlikka ega. Bu asosiy bo’lmagan tok tashuvchilarning bazada sust xarakat qilishi bilan belgilanadi va emitter- baza kuchlanishi, yani qo’shimcha faza siljishini xosil qiladi. U fazalar shartiga ta’sir etadi va generatsiya chastotasining o’zgarishiga sabab bo’ladi. Binobarin, bipolyar transistor konturining asilligini unipolyar tranzistorga nisbatan ko’proq o’zgartadi.
Yorug'lik nurini zarracha va to ‘lqin sifatida ko‘rish mumkin. Masalan, optik tolaning ko‘pgina xarakteristikalari to ‘lqin uzunligiga bog'liq, bunda to ‘lqin sifatida ko‘riladi. Nurlanish generatsiyasida yoki fotoqabul qilishda nurlanishning kvant xususiyatlari e’tiborga olinadi. Nurlanishning tashuvchi chastotasi aloqa tizimining uzatish tezligi va o‘tkazish polosasini aniqlaydi. Optik aloqa tizimlarida tashuvchi chastota juda yuqori. Bunga bog‘liq holda optik diapazonning chastota polosasi radiodiapazonga qaraganda 105 marta katta. Bu optik aloqa tizimining eng muhim avzalligi bo‘lib, katta hajmdagi axborotlarni qisqa vaqt ichida uzatish imkonini beradi. Undan tashqari, uzatkichning hamma quwatini foydali elektro- magnit nurlanishlarni uzatishga qaratish imkoniyati tashuvchi yorug'lik nurini zarracha va to ‘lqin sifatida ko‘rish mumkin. Masalan, optik tolaning ko‘pgina xarakteristikalari to ‘lqin uzunligiga bog'liq, bunda to ‘lqin sifatida ko‘riladi.
Gravitatsion o‘zaro ta’sir biz bilgan o‘zaro ta’sirlar ichida eng zaifidir. Tabiatda mavjud to‘rtta o‘zaro ta’sir ichida zarralarning o‘zaro gravitatsiya ta’siri uchun xarakterlovchi vaqtning kattaligi (10¹⁷ s) va unga xos ta’sir kuchining juda kichikligi (10^{- 40}) sababli deyarli xozirgacha elementar zarralar nazariyasida e’tiborga olinmaydi. Gravitatsion o‘zaro ta’sirning zaifligini kuyidagi oddiy tadjribadan ravshan bilish mumkin. Kichik metall jism olib uni kichik balandlikdan tushirib yuboramiz. U butun Yer massasidan xosil bo‘lgan gravitatsiya maydoni ta’sirida yerga tushadi. Endi kichik magnitni shu metall jismga yaqin keltirsak, u yerdan ko‘tarilib magnitga tortiladi. Bundan ko‘rinadiki, kichkina magnitning maydoni butun Yer massasi vujudga keltirgan gravitatsiya maydonidan kuchlirok ekan. Elektromagnit va gravitatsiya kuchlari orasida xuddi shunday munosabat elementar zarralar uchun ham xarakterlidir.Gravitatsion o‘zaro ta’sir o‘zining uchta muxim xususiyatiga: cheksiz katta ta’sir doirasiga egaligi, absolyut universalligi va xar qanday ikki massa o‘rtasidagi ta’sir kuchi ishorasining bir xilligiga asosan butun Koinotda, astronomik masshtabda katta rol o‘ynaydi. Uchinchi xususiyatiga asosan gravitatsion o‘zaro ta’sir kuchi shu ta’sirdagi jismlarning massalari ortishi bilan tez ortadi. Shu sababli elementar zarralar nazariyasining oxirgi yutuqlari shuni ko‘rsatadiki, gravitatsion o‘zaro ta’sir katta energiyaga ega bo‘lgan zarralar «xayotida» munosib o‘ringa ega bo‘lishi mumkin. Xaqiqatan ham oxirgi formulaga asosan katta energiyaga tezlatilgan zarralarning xarakat massasi ortishi bilan gravitatsion o‘zaro ta’sir sezilarli bo‘lishi mumkin Elementar zarraning gravitatsiya maydoni bilan o‘zaro ta’siri qanday yo‘l bilan yuz beradi? Elektromagnit maydonga qiyos qilib gravitatsion o‘zaro ta’sir gravitonlar deb ataluvchi zarralar vositasida vujudga keladi deb xisoblanadi. Xar qanday jism, zarralar o‘zidan gravitonlar chiqarib turadi. Gravitonning massasi (tinch xolat massasi) 10^-39—10^-42 MeV ga, ya’ni deyarli nolga teng, xarakat tezligi yorug‘lik tezligidan bir oz kam, spini ikkiga teng. Gravitonning to‘lqin uzunligi 10²⁶ m. Bu qattalik Koinotning radiusiga teng keladi. Gravitatsion o‘zaro ta’sirni xarakterlovchi vaqt va gravitonlar to‘lqin uzunligining cheksiz kattaliklaridan gravitatsion o‘zaro ta’sirning butun olam bo‘ylab deyarli so‘nmasdan tarqalishi kelib chiqadi. Shunday qilib, gravitatsiya maydoni bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan har qanday zarra uchun gravitonlar har doim realdir. Real gravitonsiz hech qanday holatning bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun ham gravitatsiya vakuumining mavjudligi haqidagi masala mazmunga ega emas. Bu fikr har qanday o‘zaro ta’sirda ham ishtirok qiluvchi gravitatsiya maydoni universal ekanligini ko‘rsatadi.
To‘lqin uzunligiga nisbatan o‘zak diametriga bog‘liq ravishda tezligioptik tolalar bir modali va ko‘p modaliga bo‘linadi. Bir modalitezligioptik tolalarda ko'pincha o‘zak diametri 7 — 10 mkm , tezligiko‘p modali optik tolalarda esa 50 — 62,5 mkm bo‘ladi. Ikkala turda qobiq diametri 125 mkm ni tashkil.etadi. Amaliyotda tezligi ko‘p modali va bir modali optik tola diametrlarining boshqa qiymatlari ham mavjud. Bir modali optik toladan faqat bir moda tezligi 46 tezligi (yorug‘lik tashuvchi) uzatiladi. Ko‘p modali optik toladan esatezligiapertura burchagi doirasida tolaga turli burchaklar ostida kiritiladigan tezligi bir necha yuzlab ruxsat etilgan modalarni bir vaqtda uzatish tezligi mumkin. Barcha ruxsat etilgan modalar turli tarqalish yo‘nalishi tezligi va vaqtiga ega.Ko‘p modali optik tolalar sindirish ko'rsatkichi ko‘rinishi bo‘yichapog'onali va gradiyent tolalarga bo‘linadi. Pog'onali sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar ikki muhit chegarasida sindirish ko‘rsatkichlarining keskin (pog‘ona tezligi ko'rinishida) o‘zgarishi (n,dan n2ga) bilan xarakterlanadi. Pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli optik tolalar o‘tkazish polosasini chegaralaydi, lekin gradiyent sindirish ko‘rsatkichli optik tolalarga nisbatan arzón hisoblanadi. Gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli tolalarga qaraganda ravon sindirish ko‘rsatkichi va modalararo dispersiyaning kamayishi bo‘yicha yuqori texnik ko‘rsatkichlarga ega. Chunki gradiyent sindirish ko'rsatkichli optik tolada modalarning tarqalish tezligi (dispersiyasi) bir-biridan juda ham katta farq qilmaydi. Dispersiya impulslarning kengayib ketishi va uzatilayotgan signallarning buzilishiga olib keladi. Shuning uchun hozirda gradiyent sindirish ko'rsatkichli ko‘p modali optic tolalar keng tarqalgan. Gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalarning eng asosiy kamchiligi ulaming qimmatliligi va ishlab chiqarishning murakkabligidir. Ko‘p modali optik tolalarda modalararo dispersiya o‘tkazish polosasi va aloqa masofasini chegaralaydi. Shuning uchun ko‘p modali optik tolalar, asosan, lokal tarmoqlarda va nisbatan past tezlikli raqamli TOAT signallarini uzatishda ishlatiladi.
Hozirgi kunda taraqqiyotimizning asosiy yo’nalishi bo’lgan milliy g’oya ustivorligi ustida to’xtalib, birinchi Perezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov quyidagi fikrlarni aytadilar: “Bizning bosh strategik maqsadimiz qat’iy va o’zgarmas bo’lib, bozor iqtisodiyotiga asoslangan asoslangan erkindemokratik davlat barpo etish, fuqarolik jamiyatining mustahkam poydevorini shakllantirishdan iborat! Bu esa O’zbekistonning rivojlangan kelajagi buyuk davlatga aylantirishning asosiy shartlaridan biridir: Istiqlol yo’lida qadam tashlab borayotgan vatanimizdagi mavjud madaniy omillarga ahamiyat berish bilan birga maorif, ta’lim, tarbiya ishlariga e’tibor kuchaytirilmoqda.Kadrlar tayyorlash milliy dasturini yaratish bo’yicha O’zbekiston Respublikasi komissiyasining majlisida so’zlagan “Zamonaviy kadrlar taraqqiyotimizning muhim omilidir” nutqida yurtboshimiz quyidagi fikrlarni aytdilar. “Kadrlar masalasini hal etmas ekanmiz, saiy-harakatlarimiz kutilgannatijani berishi, hayotimiz, ma’naviyatimiz o’zgarishi qiyin bo’ladi. Demakki zamonaviy ta’lim-tarbiya tizimini isloh qilish, zamon talablariga mos bo’lgan kadrlar tayyorlash ishini yo’lga qoyish faoliyatimizning bosh yo’nalishi bo’lmog’i lozim. Yo’qsa mustaqil fikrga ega bo’lmagan odam har qanday olomonga ergashib ketaveradi”.Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning 2016-yil 8-oktabrdagi F-4724-son farmoyishi bilan tashkil qilingan Ishchi guruh tomonidan oliy ta’lim tizimidagi holatni o‘rganish natijalariga ko‘ra, bir qator oliy ta’lim muassasalarida hali ham ilmiy-pedagogik salohiyatning pastligi, ta’ lim jarayonlarini axborot-uslubiy vao‘quv adabiyotlari bilan ta’minlash zamonaviy talablarga javob bermasligi,ularning moddiy-texnika bazasini tizimli yangilashga ehtiyoj mavjudligi aniqlandi .Istiqlol yo’lida qadam tashlab borayotgan vatanimizdagi mavjud madaniy omillarga ahamiyat berish bilan birga maorif, ta’lim, tarbiya ishlariga e’tibor kuchaytirilmoqda.Kadrlar tayyorlash milliy dasturini yaratish bo’yicha O’zbekistonRespublikasi komissiyasining majlisida so’zlagan “Zamonaviy kadrlar taraqqiyotimizning muhim omilidir” nutqida yurtboshimiz quyidagi fikrlarni aytdilar:“Kadrlar masalasini hal etmas ekanmiz, say-harakatlarimiz kutilgan natijani berishi, hayotimiz, ma’naviyatimiz o’zgarishi qiyin bo’ladi. Demakki,zamonaviy ta’lim-tarbiya tizimini isloh qilish, zamon talablariga mos bo’lgan kadrlar tayyorlash ishini yo’lga qo’yish faoliyatimizning bosh yo’nalishi bo’lmog’i lozim.
Bipolyar tranzistorli sxemaning kamchiliklarini yuqotish uchun unga qo’shimcha zanjirlar kiritiladi. Masalan, tranzistorning kirish va chiqish qarshiligining shuntlash ta’sirini kamaytirish uchun konturning qisman ulanish sxemasidan foydalaniladi; inertsionallik tufayli xosil bo’ladigan qo’shimcha faza siljishiini yoqatish uchun sxemaga maxsus faza sindirish zanjiri kiritiladi va boshqalar. Bular sxemaning murakkablashishiga va generatorni o’rganishda murakkab ekvivalent sxemalaridan foydalanishiga olib keladi. Shuning uchun generatordagi jarayonlarning moxiyatini aniqlash uchun unipolyar tranzistorli sxemani ko’ramiz.
Umumiy xolda generatorda sodir bo’ladigan jarayonlar murakkab bo’lib, chiziqli bo’lmagan differensiyal tenglamalar orqali ifodalaniladi va taqribiy echish usullaridan foydalanib echiladi. Echimning aniqligi sxemadagi qanday xususiyat aniqlanayotganiga bog’liq. Generatsiya shartlarinigina aniqlashda tenglamani chiziqli deb xisoblash usulidan foydalanish mumkin bo’lsa, tebranishning statsionar amplitudasi va chastotasini aniqlashda- kvazichiziqli usuldan foydalanish kerak bo’ladi. Generatordagi tebranish jarayonlarinig ixtiyoriy vaqt momentidagi xolatini aniqlashda chiziqli bo’lmagan tenglamalarni echishning aniq usullaridan foydalaniladi. Unda sust o’zgaruvchi amplitudalar usuli (Van- Der- Pol usuli) misol bo’ladi. Generatorning chiziqli nazariyasidan foydalanib, tebranishlarni tutib turish shartlarini aniqlaylik. Buning uchun nagruzka konturi uchun Kirxgrof tenglamasini yozamiz.
(1.2)
Generatorda tebranish xosil bo’lish jarayonida konturning induktivlik tarmog’idagi tok asosiy hisoblanadi. Shuning uchun (1.2) sistemani unga nisbatan soddalashtirilsa,
(1.3)
Ko’rinishidagi tenglama xosil bo’ladi.
Generatorning boshlang’sh uyg’onish vaqtida tebranishlar amplitudasi kichik bo’lgani uchun tranzistorni chiziqli element deb qarasak, unda quydagicha ifodaga asosan stok toki ifodalanadi:
(1.4) Bunda
va + (1.5)
Minus ishorasi va kuchlanishlarnind qarama- qarshi fazada o’zgarishini ifodalaydi.
(1.4) va (1.5) ifodalarni (1.3) tenglamaga qo’ysak;
(1.6)