Katabolizim va anabolizimda energiya
almashinuvining
oraliq mahsuloti - ATFdir
M oddalam ing oksidlanish energiyasi
Energiya
Transm em bran Trar
1.3-rasm. Hujayra tomonidan bajariladigan ishlar bilan
moddalarning oksidlanish energiyasi orasidagi bogMiqlik
Organizm hujayralarida doimo ulaming struktur-funksional kom-
ponentlarining parchalanishi va sintezlanishi kuzadladi. Parcha-
lanishda hosil bo‘ladigan moddalar oziq moddalari kabi organizm
metabolidarining umumiy fondini tashkil qiladi. 0 ‘sayotgan
orga-
nizmda stmktur-funksional komponentlaming hosil b o iish tezligi,
ularning parchalanish tezligidan katta, shuning uchun ulaming
umumiy massasi ortib boradi. Katta yoshli
odamda ushbu jarayonlar
tezligida tenglik kuzadladi.
Ochiq tizim bo‘ lgan organizmlarga o ‘z-o‘zidan ko‘payish qobiliyati
xosdir, ya’ni ular o‘zini-o‘zi nusxalash (kopiyalash) xususiyadga ega.
Tirik tizimlardagi o4z-o4zidan ko‘payish qobiliyatini yana reproduk-
siya deb ataydilar. Ushbu jarayon tirik materiyaning tashkillashishi-
ning barcha darajalarida amalga oshiriladi. Reproduksiya hisobiga
nafaqat to‘liq
organizm, balki hujayralar va hujayra organellalari
(mitoxondriyalar, plastidalar va boshq.) bo'linishdan so‘ng o ‘zining
boshlang‘ich holatlariga o ‘xshash bo‘lib qoladi.
Birlamchi o ‘z-o‘zidan ko‘payish molekulyar darajada kuzatiladi.
Xususan, DNK kabi informatsion molekula ikkilanishda, birlamchi
(ona) molekulani to ‘liq qaytaruvchi ikki
qiz molekulalarini hosil
qiladi.
1.4. Tirik tizimlarda o'z-o‘zidan kopayish
15
Am m o DNKning ikkilanishi uchun k o ‘plab fennentlar mavjud
bo lishi kerak, fermentlar oqsillar bo‘lganligi
uchun ulaming genlari
ham mavjud b o iis h i kerak. Bulardan tashqari, har doim ham ovqat
tarkibida mavjud b o im a g a n yoki ovqat hazm qilish tizimida tez
paichalanib ketadigan, ba’zi bir birlamchi molekulalarning mavjudligi
am talab qilinadi. B u holatda ushbu moddalar hujayraning o ‘zida
sintezlanishi lozim. Bu esa metabolizm mavjud bo‘lishini anglatadi.
Bulaming hammasi DNK molekulasining o ‘z-o‘zidan ko‘payishi
bu o z-o zidan ko‘payishning eng birlamchi
bosqichi ekanligini
anglatadi.
Shu asosda organellalaming o ‘z-o‘zidan ko‘payishi, y a’ni o ‘z- o
zidan ko payishning ikkinchi bosqichi ketadiki, u uchinchi bosqich,
ya ni hujayraning o ‘z-o ‘zidan ko‘payishiga asos b o iad i.
Demak, ko‘p hujayrali organizmlaming alohida hujayralari o ‘z-
o zidan ko‘payuvchi tizim lar bo‘lib, to ‘liq ko‘p hujayrali organizm
esa - yanada yuqori darajadagi o ‘z-o‘zidan ko‘payuvchi tizimdir.
Populyatsiyalar, turlar,
biogeotsenozlar, biosfera murakkabligi ortib
boruvchi o ‘z-o‘zidan ko‘payib boruvchi tizimlardir. Yer yuzidagi eng
sodda tuzilgan O‘z-o ‘zidan k o ‘payuvchi organizmlar bakteriyalardir:
ulaming genomi o ‘rta hisobda 5000 gen saqlasa, inson genomi 50
000 gen saqlaydi.
Shunday qilib, moddalar almashinuvi natijasida ovqat bilan qabul
qilingan moddalar hujayraning o ‘z moddalari va strukturalariga
aylanadi
va bundan tashqari, organizm tashqi ish bajarish uchun
energiya bilan ta ’minlanadi. O ‘z-o‘zidan ko‘payish, y a’ni o"z
nusxalarini yaratish - tirik organizmlaming, notirik tabiatdagi modda
almashinuvidan farqlovchi, fundamental xususiyati hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: