Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

1.6. R eg‘lyator tizimlar ierarxiyasi
Organizm funksiyalari va moddalar almashinuvining boshqaruv 
tizimlari 3 ierarxik darajani hosil qiladi.
B irin chi daraja (bazaviy) - hujayraichi darajasL
Bunda 
hujayradagi 
metabolik jarayonlarga 
modda 
almashinuvining 
mahsulotlari va substraían hamda to ‘qima gormonlari (autokrin) 
ta ’sir ko‘rsatadi. Úshbu moddalar 3 usulda ta ’sir ko‘rsatishi mumkin:
a) 
fermentlar faolligini ingibirlash yoki aktivlash y o ‘li bilan 
o'zgartirish;
b) 
fermentlar va boshqa oqsillar miqdorini ulaming sintezini 
induksiyalash yoki repressiyalash, yoinki ulaming parchalanish 
tezligini o ‘zgartirish;
d) membrana bilan o ‘zaro ta ’sir oqibatida moddalaming 
transmembran o ‘tkazuvchanligi tezligini o ‘zgartirish. 
................
18

---

Ikkin ch i daraja (o ‘rta) - hujayralararo daraja.
Boshqaruvning 
ikkinchi darajasi (hujayralararo kommunikatsiya) maxsus signal 
molekulalari - endokrin gormonlari, parakrin gormonlari va nerv 
sinapslarining neyromediatorlari orqali signallami uzatish orqali 
amalga oshadi.
Bir qism signal kim yoviy moddalar - gorm onlar - ichki sekretsiya 
bezlarida sintezlanadi, bu bezlam ing umumiy yig"indisi endokrin 
li/im ini hosil qiladi. Endokrin gormonlar maxsus stim ulga javoban 
qonga ajrab chiqadi. Bunda nerv impulsi yoki endokrin bezi orqali 
oqib o'tuvchi qon tarkibidagi maTum modda konsentratsiyasining 
o'zgarishi (masalan, glyukoza konsentratsiyasining pasayishi) 
stimul b o ‘lishi mumkin. G orm onlar qon orqali tashiladi va ularga 
xos spetsifik retseptorlarga ega b o ‘lgan hujayralar bilan bogdanadi. 
Retseptorlar 
hujayraning 
yuzasida yoki 
ichida joylashishi 
mumkin. Gormonning retseptorga bog‘lanishi boshqaruvning 
hujayraichi mexanizmlarini ishga tushiradi - ferm entlar faolligi 
yoki miqdorining o ‘zgarishlari va h. k. Parakrin va autokrin 
mexanizmlarda signal m olekulalar (parakrin gormonlar, mahalliy 
ta’sir etuvchi gormonlar) ichki sekretsiya bezlarida emas. balki 
barcha differensiatsiyalashgan hujayralarda sintezlanadi. Bunda 
turli tipdagi hujayralarda o ‘ziga xos signal m olekulalar sintezlanadi. 
Ushbu molekulalarga sitokin (oqsil) lar, eykozanoidlar (araxidon 
kislotasi hosilalari), gistamin, oshqozon- ichak tizimi gormonlari 
va boshqalar kiradi. Bu molekulalar hujayralararo bo‘shliqqa 
sekretlanadi va yaqin oradagi boshqa fenotipdagi hujayra 
retseptorlari (parakrin boshqaruv) yoki bir xil fenotipdagi hujayra 
retseptorlari (autokrin boshqaruv) bilan o ‘zaro ta’sirlashadi. 
Autokrin boshqaruvda m a’lum hujayradan ajralib chiqqan gormon 
shu hujayraning o ‘ziga ta’sir qilishi mumkin.
Uchinchi daraja (yuqori) - organizm darajasi.
Ushbu daraja 
boshqaruvning ikki tizimini o ‘z ichiga oladi — nerv tizimi (tez javob 
beruvchi tizim) va immun tizimi (sekin javob beruvchi tizim). Nerv 
lizimining funksiyasida miyaga signallar (axborot) sezgi a zolaii va 
ichki a ’zolardan keladi. Ushbu axborot asosida miyada boshqaruvchi 
impulslar yuzaga keladi: ular nerv tolasining depolyarizatsiya 
to'lqiniga aylanib (nerv impulsi), sinapsda effektor-hujayra bilan 
birgalikda kimyoviy signal - mediatomi ajratadi. Mediator hujayra
19

---

ichidagi boshqaruv mexanizmlari yordamida modda almashinuvi va 
hujayra funksional holati o ‘zgaradi.
Immun tizimi ko‘plab yot agentlar - vimslarni, bakteriyalar va o 
simlik yoki hayvon zaharlarini, bir hujayralilami, zamburug larni, 
allergenlar ham da rak hujayralarini taniydi. Yot agentlami tanish 
gen darajasida kechadi. Organizmning har bir hujayrasi o ‘zining 
faqat aynan shu kishiga tegishli boMgan genetik axborotiga egadir. 
Organizmga yot moddalar yoki agentlar kirganda yoinki unda biron 
o ‘zgarish bo‘lganda immun tizimi aynan shu axborotdan foydalanadi.
Organizm har bir konkret antigenni yo'qotish uchun maxsus 
oqsillar - antitelolami ishlab chiqaradi, ular antigen bilan bog‘lanib, 
uni y o ‘qotadi.
Immun tizimi ishi miya va endokrin tizimi orqali sozlanadi. 
Bunday nerv va g ‘moral boshqaruv neyromediatorlar, neyropeptidlar 
va gormonlar orqali amalga oshadi. Promediatorlar va neyropeptidlar 
immun tizimi a ’zolariga nerv aksonlari orqali yetib boradi, gormonlar 
esa endokrin bezlaridan bevosita qonga ajrab chiqib, u orqali immun 
tizimi a ’zolariga yetib boradi. Immun tizimining ta’sir mexanizmlaridan 
yana biri immunkompetent hujayralardan foydalanishdir.
Boshqaruvning har uch darajasi o ‘zaro mustahkam bog‘liqlikda 
bo‘lib, yagona tizim sifatida ishlaydi.