Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

1.5. Modda almashinuvining boshqarilishi
M etabolik yo‘l - bu m a’lum katalitik (fermentativ) reaksiyalar 
ketma-ketligi, substratlarni fermentlarga b o ig a n tropligi (mosligi) 
esa bir xilda emasligi natijasida, metabolik y o ‘llar reaksiyalari 
tezligi ham bir xilda emas. Shunday reaksiyalar mavjudki, ular 
boshqa reaksiyalarga nisbatan sekinroq kechadi aynan shular 
metabolik yo‘llarni cheklovchi bosqichlari hisoblanadi. Cheklovchi 
bosqichlar metabolik yo‘llarda birlamchi 
moddaning oxirgi
16

---

moddaga aylanish tezligini aniqlab beradi. Ko‘pincha cheklovchi 
reaksiyani katalizlaydigan ferment reg‘lyator (boshqaruvchi) ferment 
hisoblanadi: uning faolligi hujayra ingibitorlari yoki aktivatorlari 
ralarda ularning kechish yo‘nalishlari reaksiya mahsulotlarining 
keyingi bosqich reaksiyalarida ishlatilishi yoki reaksiya mahsulotini 
reaksiya muhitidan, masalan ekskretsiya y o ‘li bilan chiqishi orqali 
aniqlanadi. Organizm holatining o ‘zgarishlarida (ovqat qabul qilish, 
tinch holatdan faol holatga o ‘tish va boshq.) organizmda metabolitlar
Agar muhitning shartlari doimiy bo‘lsa, organizmning ko‘plab 
ko‘rsatkichlari o ‘zgarishsiz qoladi. Xususan, bu hujayra va 
hujayradan tashqaridagi suyuqliklardagi bir qator metabolitlar 
konsentrats i vas i ga 
tegishlidir. 
Kasai liklarda 
metabolitlaming 
statsionar 
konsentratsiyalari 
o ‘zgaradi, 
ko'p 
holatlarda 
bu 
o ‘zgarishlar u yoki bu kasallikka xos bo‘Iadi. Aynan shu holatga 
kasalliklar tashxisining biokimyoviy usullari asoslangan.
Organizm ichki muhitining doimiyhgi gomeostaz deyiladi. 1878- 
yili fransuz olimi Klod Bemar tomonidan ichki muhit doimiyligi 
haqidagi tushunchalar shakllantirilgan. Hozirgi davrda gomeostazga 
tibbiyotning fundamental qonunlaridan biri sifatida qaraladi. 
Gomeostaz maxsus regMyator mexanizmlar ta ’siri ostida qo‘llab 
turiladi.
Ammo organizmga gomeostazdan ham ko‘ra, aniq bir tomonga 
yo‘nalgan va m a’lum kattaliklarga ega bo'lgan qator parametrlarning 
o ‘zgarishi xosdir.
1. 
Ontogenez - bu organizmning individual rivojlanishi, y a’ni 
organizmning urugianishdan (jinsiy ko‘payishda) yoki ona tanasidan 
ajralishidan (jinssiz ko‘payishda) boshlab, to hayotining oxirigacha 
ketma-ket yuzaga keladigan morfologik, fiziologik va biokimyoviy 
o ‘zgarishlaming jamlanmasidir. Ontogenez jarayonida m a’lum 
ketma-ketlikda ayrim genlaming ishga tushirish, boshqalarini esa 
bloklash, metabolik jarayonlam i o ‘zgartirish, a ’zolaming oqsil 
tarkibi, morfologiyasi va funksional holatlarining o ‘zgarishlari 
yuzaga keladi.
2. 
Siklik o ‘zgarish (bioritm)lar - biologik jarayonlar va 
hodisalar xarakteri va intensivligining “ma&sumiy qaytariluvchi 
o ‘zgarishlari. Bioritmlaming nisbatan 
uchun yurak qisqarishlari chastotasi,
mustaqil shakllarini, misol 
nafas olish chastotasi va

---

organizmning geofizik sikllarga moslashuvi bilan bog‘liq - sutkalik 
bioritmlami (sutka davomidagi hujayra boMinishi, moddalar 
almashinuvi intensivligi, harakat faoliyati tebranishlari), oqim 
bioritmlarini (dengiz suvining ko‘tarilishlari bilan b o g iiq ravishda 
dengiz mollyuskalari chig‘anoqlarining ochilishi va yopilishi), 
yillik bioritmlarni (hayvonlaming faolligi va soni o ‘zgarishi, 
o ‘simliklaming o ‘sishi va rivojlanishi va boshq.) ajratishadi.
3. Fiziologik faollikning o ‘zgarishi - harakat faolligining 
o'zgarishi, nerv tizimi, sezgi a ’zolari, ovqat hazm qilish a ’zolarining 
funksional holatlarini o ‘zgarishi. Bular asosida biokimyoviy 
jarayonlam ing boshqariladigan o ‘zgarishlari yotadi.
4. Tashqi omillar ta’sirida yuzaga kelgan organizmning adaptiv 
(moslashuv) xarakterdagi o ‘zgarishlar, masalan sovuqda issiqlik 
hosil qilish tezligini oshirish, havoda kislorod miqdori past 
b o ig a n d a qonda gemoglobin konsentratsiyasining ortishi, ovqat 
nordon bo‘lganda ammoniy tuzlarining ajralishini kuchayishi.
5. Tashqi muhitning zararlovchi agentlariga bo‘lgan reaksiya: 
antigenlarga qarshi antitelolar sintezi induksiyasi, yot moddalar 
ta’siri ostida mikrosomal gidroksilazalar sintezining induksiyasi, 
qon tom irlar zararlanganda trombning hosil b o iish i, yalligTanish 
reaksiyasi va yaralaming bitishi.