S yunusov, Z. Abdiyev

O„g„itlarni berish tizimi.
O„simliklarni oqilona oziqlantirish 
tizimi yetishtiriladigan ekinlarni xususiyatlarini, ularni oziq element-
larni o„zlashtirish jadalligini, tuproq tarkibidagi oziq elementlarni 
hisobga olishi kerak. 
Qo„shimcha o„g„itlarga talab tuproq tarkibida organik o„g„itlar-
ni, ularni oziq elementlar bilan ta‟minlanganlik darajasini, foydalani-
ladigan o„g„it turlarini inobatga olib hisoblanadi. 
Asosiy o„g„itlashdan oldin tuproq tarkibida organik moddalar, 
uni nisbiy va hajmiy vazni, chegaralangan dala nam sig„imi, g„ovak-
ligi, o„zlashtiriladigan (singdiriladigan) shakldagi azot, fosfor, kaliy 
va kalsiy, magniy hamda xlor, tuzlar umumiy konsentratsiyasi va pH 
ni aniqlaydilar. 

---

Oziq elementlar tarkibining maqbul darajasi, asosiy o„g„itlash-
dan hamda o„suv davrida qo„shimcha oziqlantirishdan oldin quyida-
gi formulalar bo„yicha hisoblanadi: 
2
,
0
)
15
2
(
G
;
3
15
2
;
5
,
1
15
2










V
V
B
V
А
bunda: 
A –mutlaq quruq tuproqda kaliyni optimal tarkibi, mg/100 g; 
B – tuproqda azotni optimal tarkibi (ammiakli va nitratli), mg; 
G – 100 g tuproqda magniyni optimal tarkibi, mg; 
V – 100 tuproqda organik moddalarni tarkibi, %. 
Tuproqda oziq moddalarni tarkibi quyidagicha tavsiflanadi: A, 
B, G 1/3 gacha past; qoniqarli – 1/3 dan to 2/3 gacha; me‟yorida 2/3 
dan to 1 gacha; yuqori – 1 dan to 1/3 gacha va baland – 1-1/3 A, B, 
G dan yuqori. 
 
21-jadval
Tuproqni oziq moddalar bilan ta‟minlanganligiga
ko„ra o„g„itlarni me‟yorlari 
Oziqali moddalar 
bilan ta‟minlan-
ganligi 
Ta‟sir etuvchi modda hisobida o„g„itlarni 
me‟yori, kg/ga 
N 
P
2
O
5
K
2
O 
MgO 
Pomidor 
Past 
315-250 
600-450 
1000-780 
250-150 
Me‟yordan past 
250-190 
450-230 
780-170 
150-100 
Qoniqarli 
190-130 
230-0 
570-390 
100-60 
Me‟yordanbaland 
130-60 
0 
390-180 
50-30 
Ortiqcha 
60-0 
0 
180-0 
30-0 
Bodring 
Past 
252-162 
600-450 
390-260 
70-50 
Me‟yordan past 
168-84 
450-230 
260-130 
60-30 
Qoniqarli 
84-0 
230-0 
130-0 
30-0 
Me‟yordan 
baland 
0 
0 
0 
0 
Ortiqcha 
0 
0 
0 
0 

---

Fosforni tarkibi aniqlanilganda quyidagi shkaladan foydalani-
ladi (organikani me‟yori hisobga olinmaydi): past 100 g tuproqda 0-
2 mg; qoniqarli 2-4; me‟yorida 4-6; yuqori 6-8 va baland 8 mg dan 
yuqori. 
O„zbekiston sharoitidagi tuproqlarda organik moddalarni tarki-
bi 30% sezilarli kam bo„lganda, asosiy o„g„itlashda mineral oziqali 
elementlarni quyidagi me‟yorlarda solish zarur (21-jadval). 
Tuproq aralashmasini eng chegaraviy konsentratsiyasi quyidagi 
formula bilan aniqlanadi: 
100
)
15
2
(


V
К
bunda: V – organik moddalarni tarkibi (miqdori), foizda. 
Chet davlatlarda ko„pchilik issiqxona kombinatlari tahlilni 
hajmiy uslubiga o„tganlar, bu nam tuproqda oziq elementlar tarkibini 
tez va yetarli aniq aniqlash imkonini beradi. O„zbekistonda bu uslub 
qo„llanilmaydi, chunki u hajmiy og„irligi 0,3-0,8% bo„lgan va 
g„ovakliligi 60-90% bo„lgan tuproqlar uchun ishlab chiqilgan. 
Rivojlangan mamlakatlarda o„g„itlarga talabni, rejalashtirilgan 
hosil bilan chiqib ketadigan oziq moddalar bo„yicha aniqlash uslubi 
ham qo„llaniladi. Bunda quyidagilar qabul qilingan: bodringda – 
azot – 1,4, P
2
O
5
– 0,37, K
2
O – 2,2, CaO – 1,2, MgO – 0,2; 
pomidorda tegishicha – 3,2; 0,4; 5,2; 3,8; 3,8; 0,5; qalampirda – 4,0; 
0,6; 4,7; 2,4; 0,5; rediskada – 3,3; 0,7; 4,0; 2,0; 3,3. Suvda eriydigan 
oziq moddalarni tuproqdan o„zlashtirish koeffitsienti – 100%, o„g„it-
lardan fosforni – 30-40%, azot i kaliyni esa – 75-85% deb qabul qi-
lingan. Oziq elementlarga umumiy talab o„z tarkibiga mineral o„g„it-
lar bilan bir qatorda organik o„g„itlarni ham oladi. Barcha me‟yor 
asosiy o„g„itlash va oziqlantirish o„ratsida taqsimlanadi. 
O„zbekistonda bu uslub ham hozircha qo„llanilmaydi, chunki 
ular juda o„zgaruvchan bo„lganligi uchun o„g„itlar bilan solinadigan 
va tuproqda mavjud oziq elementlardan foydalanish koeffitsientla-
rini hisobga olishni talab qiladi. 
Asosiy o„g„itlashda mineral o„g„itlarni to„liq me‟yorlari soli-
nadi, keyincha-lik ekin ekilgandan 4-5 hafta o„tguncha qo„shimcha 
oziqlantirish o„tkazilmaydi. Asosiy o„g„itlash singari hisoblangan, 
o„g„itlar me‟yorini bo„lib-bo„lib, bir oy mobaynida 3-4 oziqlantirish-

---

da solinadi. Har bir oziqlantirishda beriladigan o„g„it miqdori ma‟-
lum muddatda hosil bilan olib ketadigan oziq moddalar hisobi bo„yi-
cha aniqlanadi. 
Ildiz orqali oziqlantirilganda o„g„itlarning umumiy miqdori har 
m
2
ga 70 g dan, eritmaning umumiy konsentratsiyasi esa 0,7% dan 
oshmasligi (maqbuli 0,15-0,20%) kerak. Bir oziqlantirishga eritma 
sarfi 8 l/m
2
, sug„orishni davomiyligi 10 daqiqa. Quruq o„g„itlarni 
qator orasiga solib tuproqni yumshatib aralashtirish ildiz tizimini 
zararlash bilan bog„liqdir. SHuning uchun o„g„itlarni qator orasiga 
sochib berishni chetlab o„tib, ularni sug„orishda berilgani yaxshi. 
O„simliklar tomonidan ayrim oziqali mineral elementlarni sing-
dirilishi yoritilganlik darajasiga bog„liq. Quyoshli ob-havoda o„sim-
liklar ko„proq azotni va kamroq kaliyni singdiradi, bulutli havoda 
aksincha. Shu bois yorug„lik yetarli bo„lmaganda qo„shimcha 
oziqlantirishda azot va kaliyni 1:2 nisbatda, yaxshi bo„lganda 1:1 
nisbatda qo„llaniladi. 
Tuproq aralashmasini reaksiyasi ishqorli, tuproq harorati past 
bo„lganda, ildizlar qisman shikastlanganda, ya‟ni oziq elementlarni 
o„simliklar bemalol o„zlashtiraolmayotgan vaqtda ildizdan tashqari 
barglar orqali qo„shimcha oziqlantirishga zaruriyat tug„iladi. Ammo, 
bunga ishqivoz bo„lmaslik (qiziqib ketmaslik) kerak, chunki tez-tez 
ildizdan tashqari oziqlantirish, barglarni qarishini tezlatadi. 
Ildiz va barglar kuyib ketmasligini oldini olish uchun 
qo„shimcha oziqlantirish nam tuproqlarda olib boriladi, undan so„ng 
barglardagi o„g„itlar toza suv bilan yuviladi. 
Ko„chatchilikda ildizdan tashqari qo„shimcha oziqlantirish ham 
qo„llaniladi. Ularni qishda yorug„lik, havo va tuproq harorati past, 
ildiz tizimini faoliyati uchun sharoitlar maqbul bo„lmagan vaqtlarda 
ayniqsa samaralidir. Bodringni ildizdan tashqari, qo„shimcha 
oziqlantirish uchun 0,3% li oziqali eritmadan foydalaniladi, uni 10 l 
tarkibida 10-12 g superfosfat (suv so„rimi), 10-12 g kaliyni bir 
almashgan nordon birikmasi 5-7 g, ammiakli selitra yoki mochevina; 
pomidor uchun 10 l suv tarkibida yuqoridagi elementlar (8-10, 10-15 
va 15 g) bo„lgan oziqali aralashmadan foydalaniladi. Ildizdan 
tashqari qo„shimcha oziqlantirishni bulutli havoda kun davomida, 
quyoshli kunlarda kechki vaqtda, barg sathida namni parlanishi 

---

pasayganda o„tkazish kerak, aks holda barglarni kuydirishi mumkin. 
1000 m
2 
issiqxonaga 250-300 l ishchi eritma sarflanadi. Ildiz orqali 
oziqlantirish ildizdan tashqari oziqlantirish bilan bog„lab olib bori-
ladi. 
O„simliklarni ildizdan tashqari oziqalar eritmasi bilan oziqlanti-
rishni zararkunanda va kasalliklarga qarshi zaharli moddalarni qo„l-
lash bilan bir vaqtda o„tkazish mumkin. Bu holatlarda tayyorlangan 
yeritma aralashmalari ayrim o„simliklarda sinab ko„riladi. Ayrim 
ildizdan tashqari oziqlantirishda antikrazin preparatini ham qo„llay-
dilar. 
Himoyalangan yerlarda qo„llaniladigan organik o„g„itlarning 
asosiy xillari turli xildagi hayvonlar go„ngi va chirindi hisoblanadi. 
Bulardan tashqari, bu yerlarda parranda tezagi sanoat chiqindilari 
ham foydalaniladi. Talabalar ular tarkibi, oziqali qiymati va 
xususiyatlari bilan “Agrokimyo” o„quv fanini o„rganayotganlarida 
tanishganlar. 
Go„ng, nisbatan, muhim organik o„g„it hisoblanadi. Uni hosilga 
ta‟sir etishi va qiymati uni tarkibida saqlanayotgan oziqa elementlari 
shakli va miqdori bo„yicha aniqlanadi. Go„ngda azotni ko„p qismi oqsil 
shaklida va 15-25% esa ammiak holida bo„ladi. O„simliklar azotning 
to„rtdan bir qismini oson o„zlash-tirishi mumkin. O„simliklar azotga 
nisbatan go„ngni fosfor kislotasini oson o„zlashtiradi, chunki uni 30% 
dan ko„p qismi eruvchan shaklda bo„ladi. Go„ngdagi kaliyni taxminan 
70-75% suvda erigan holatda bo„ladi. Go„ng tarkibida mikro-
elmentlardan bor, marganets, kobalt, mis, rux va molibdenlar bor. 
300 t go„ng 1 gektarga solinsa u o„zi bilan birga tuproq tarkibiga 
10 t kul moddalarini, shu jumladan 150 kg azot, 330 kg fosfor, 1500 
kg kaliy, 600 g marganets, 100 g bor, 600 g kalsiy, 120 g molibden, 
60 g kobaltlarni kiritadi. 
O„simliklarni oziqlanishiga go„ng karbonat angidrid gazi bilan 
ta‟sir etib, tuproqda sodir bo„layotgan mikrobiologik jarayonlarni 
tezlatib uni donadorli-gini yaxshilaydi. Go„ng issiqxonalarga solini-
shidan oldin 4-6 oy mobaynida biotermik ishlovdan o„tishi – 
kompostirlanishi shart. 
Issiqxona sabzavotchiligi sharoitida tuproqdan surunkali foyda-
lanishda mineral o„g„itlar aniq (ma‟lum) talablarga javob berishi 

---

kerak. Ular yuqori konsentratsiyali, ballastsiz (qoldiqsiz) bo„lishi, 
tarkibida zararli aralashmalar xlor, ftor, natriy, margimush, bauret-
larni bo„lmasligi shart. Tuproq eritmasi muvozanatini buzmaslik 
uchun, uzoq muddat tuproqqa u yoki bu o„g„itni bir xilini solishga 
yo„l qo„ymaslik kerak. Tuproqlar tarkibida tuzlar miqdori ko„payib 
ketsa suvda eritmaydigan, ammo o„simliklar o„zlashtiraoladigan 
murakkab o„g„itlarni qo„llanilgani ma‟qul. 
Himoyalangan yerlarda azotli o„g„itlardan asosan ildiz orqali va 
ildizdan tashqari oziqlantirishda nisbatan qimmatli bo„lgan moche-
vina ishlatiladi, shuningdek ammiakli kaliy va kalsiyli selitradan 
ham foydalaniladi. Bu yerda azotli o„g„itlarning boshqa turlari kam 
ishlatiladi, chunki ular o„simlikka ayrim noxush ta‟sir etadi. 
Himoyalangan yerlarda fosforli o„g„itlardan mono ko„pkaliyli 
fosfat va qo„sh superfosfat eng yaxshi hisoblanadilar. O„simliklar 
pretsipitat va ftorsizlantirilgan fosfatni ham yaxshi o„zlashtiradilar. 
Boshqa fosforli o„g„itlar ko„p aralashmalarni o„zida saqlaydi, 
shuning uchun ular himoyalangan yerda kam ishlatiladi. Himoyalan-
gan yerar uchun kaliyli o„g„itlardan kaliy sulfat va kaliyli selitra; 
magniylilardan –magniy sulfat va magniy selitra eng yaxshi hisob-
lanadi. 
So„nggi yillarda, tarkibida azot, fosfor, kaliy va magniyni xar 
xil miq-dorda saqlaydigan turli rusumli, ammo nisbatlari yaxshi 
muvozanatlashtirilgan murakkab o„g„itlarni himoyalangan yerlarda 
keng qo„llash o„z o„rnini topmoqda. Suvda to„liq eriydigan o„g„itlar-
ni oziqlantirish uchun qo„llash eng yaxshidir. 
Suvda eritilgan mineral o„g„itlarni tuproqgruntga solish 
fertatsiya deb ataladi. Bu usul quruq o„g„itni asosiy berish va qator 
orasiga salishga nisbatan yuqori hosildorligi va suvni hamda o„g„itni 
kam sarflanishi hisobiga o„simliklarni oziqa elementlariga bo„lgan 
talabini yaxshi qondiraolishi hisobiga iqtisodiy samara berishi bilan 
tavsiflanadi. 
Rossiya Federatsiyasi sanoati issiqxonalar uchun uch rusumli 
(markali): A, B, V o„g„itlar aralashmasini ishlab chiqarmoqda. A 
rusum tarkibida: azot – 10%, fosfor – 5%, kaliy – 20% va magniy – 
6%; B rusumda azot – 18%, fosfor – 6% va kaliy – 18%; V rusum-
da– 20, 16 va 10% saqlanadi. 

---

Rossiya Federatsiyasida Noreks Gidro firmasi issiqxonalar 
uchun tarkibida makroelementlar va mikroelementlar bilan bir qator-
da oson o„zlashtiriladigan birikma ko„rinishidagi xelatlari bo„lgan 
kristalon deb ataladigan murkkab o„g„itlar kompleksini ishlab chi-
qarmoqda (22-jadval).