S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

Frg'ona  shakllarida  yozgan.  Joy  nomlarini  yozishda,  ayniqsa,  u  qadar  mashhur 

bo'lmagan  geografik  nomlarni  xatga  tushurishda  muayyan  qonun-qoidalarga  amal 

qilinmas,  ko'pgina  hollarda  har  bir  xattot  o'z  bilganicha  yozar  edi.  Buning  ustiga 

topommlarning  mahalliy  talaffuz  shakli  inobatga  olinmas  edi:  Qo'qon-Xo'qand, 

Xuvaknd,  Jizzax  –  Dzak,  Zarafshon  –  Zrfshon,  Toshkent  –  Toshknd,  Nayman  – 

Nyman, Quva – Qubo, Tuyamo’yin – Tva buyni yoki fuyamuin holida yozilar edi. 

«Arab  yozuvi  tufayli,  –  degan  edi  akademik  V.V.Bartold  shaharlarning  va 

boshqa obyektlaming nomlari tanib bo'lmaydigan darajada o'zgarib ketadi». 

Gap  shundaki,  sho'rolar  davrida  (1923  yilda)  isloh  qilinmasdan  oldin  bu 

yozuvda  ch  bilan  k  bilan  g,  o’  bilan  u  va  v,  ye  bilan  e  va  hatto  i  tovushlari  bir  xil 

harflar  bilan  ifoda  etilar  edi.  Shunday  qilib,  geografik  nomlarning  yozma  shakllari 

ularning talaffuz o'zgachaliklarini tola aks ettira olmas edi. 

Arab 

yozuviga 

ko'proq 

to'xtashimizning 

sababi 

shundaki, 

tarixiy 

toponimlarning ko'pchiligi, arab grafikasida yozilgan edi. 

Lotin grafikasiga, keyinroq esa rus alifbosiga o'tilishi bilan ahvol o'zgardi: yer-

suv nomlarining yozma shakli ularning talaffuziga yaqinlashdi. 

Shunga  qaramasdan,  geografik,  nomlarning,  xususan,  yirik  obyektlar 

nomlarining yozma shakli ko'proq tarixiy an'ana mahsuli bo'lib, mahalliy talaffuzdan 

hamon  yiroqdir.  Masalan,  andijonliklar  o'z  shahrini  Anjan,  namanganliklar 

Nomongon,  farg'onaliklar  –  Parg'ona,  toshkentliklar  –  Toshkand,  nukusliklar  – 

No'kis, termizliklar – Tirmiz, hazoraspliklar – Hazaras deyishadi va hokazo. Bu bejiz 

emas, albatta. Mahalliy talaffuz zamirida qandaydir tarixiy haqiqat, qonuniyat yotadi. 

---

Yana  shuni  ham  eslatib  o'tish  kerakki,  an'ana  shaklini  olmagan  kichik  obyektlar 

nomlarining mahalliy talaffuz shakli ularning imlosi uchun asos hisoblanishi kerak. 

Ko'pgina  geografik  nomlarning  o'zbek  tilida  hozirgi  yozilishi  tarixiy  shakldan 

farq  qiladi.  Masalan,  Jizzax  shahri  arab  yozuvi  bekor  qilingunga  qadar  Dizak  deb 

(to'g'risi  ham  Diz-ak  «qo'rg'oncha»,  «qasrcha»,  «qal'acha»),  Xorazm  esa  Xuvarazm 

deb, Qo'qon yuqorida aytilgandek Huqand, Xuvaqand shaklida, Sho'rchi, esa Sho'rja, 

G'uzor  shahri  nomi  Huzor,  Chotqol  tog'lari  nomi  Jidg'ol,  So'qoq  qishlog'i  va  tog'i 

So'xox shaklida yozib kelingan va hokazo. 

Bekobod  shahri  qadimda  Begovot  deb  yozilar  edi.  Begovot  nomli  qishloqlar 

O'zbekistonda  bir  nechta  bo'lgan.  Hozirgi  o'zbek  adabiy  tilida  bek  shaklida  talaffuz 

qilinadigan  so'zning  to'g'risida  asli  beg  bo'lgan,  Mahmud  Qoshg'ariyning  «Devonu 

lug'otit  turk»asarida,  Yusuf  Xos  Hojibning  «Qutadg'u  bilig»  asarida  bu  so'z  beg 

shaklida  yozilgan.  Akademik  V.V.  Bartold  ham  bu  so'zni  beg  shaklida  yozish  va 

talaffuz  qilish  to'g'riroq  deb  yozadi.  Bu  kabi  misollar  toponimlaming  hozirgi 

o'zbekcha yozilishi mukammal emasligini ko'rsatadi. 

Demak, toponimlaming  turli  davrlardagi o'zbekcha  yozma  shakllari  bir-biridan 

ozmi-ko'pmi farq qiladi. 

Masalan, arab yozuvidagi manbalarda, jumladan, Xudoyorxon arxivida hozirgi 

Buvayda qishlog'i – Bibi Ubayda (hijjalab o'qiganda Bibi Abida), Marg'ilon shahri –