|
Bag'riqaro degan joy ham bor. So'zlarning tojik tiliga xos o'rin almashuvi
toponimikada uchraydi. Masalan, Xorazmning qadimiy poytaxti Kot shahri yaqinida
Amudaryodan chiqarilgan katta bir ariq Qorasuv deb atalgan. Shu kanal XIII asr
muallifi Ibn al-Asrning arab tilida yozilgan bit asarida Suvqora deb atalgan va
kanalning nomi «qora suv» degan so'z deb izohlab ham qo'yilgan.
Komponentlarning almashib turishiga toponimiyadan emas, antroponimiyada
ham ko'plab misollar keltirish mumkin: Qo'rg'ontepa – Tepaqo'rg'on, Sar(i)bozor–
Bozorboshi, Sariqo'rg'on – Qo'rg'ontagi, Alisher – Sherali, Alibek – Begali, Boy sari
– Sariboy va h.k.
Yuqorida qayd qilinganidek, bundan bir necha asr oldin bitilgan yodnomalarda
qayd qilingan toponimlar joy nomlarining qadimiy shakllarini bilib olishga yordam
beradi. Biroq O'rta Osiyo, jumladan, O'zbekiston sharoitida qadimiy qaydlar doim
ham toponimlarning dastlabki shaklini aniqlash uchun ishonchli manba
bo'lavermaydi. Chunki Movarounnahrni arablar bosib olgandan so'ng barcha yozma
yodgorliklar arab yozuvida yozilgan edi (yunon, sug'd, qadimgi turk va boshqa
yozuvlarda ayrim geografik nomlargina qayd etilgan). Xitoy manbalarida mualliflar
O'rta Osiyo joy nomlarini o'z tiliga moslab, butunlay buzib yozishgan. Masalan,
xitoychada Samarqand Si, Toshkent Shi, Qanguy davlati Yuni shakllarida qayd
etilgan.
Samarqand shahri yunon tarixchilari asarlarida Marakanda ko'rinishida
yozilgan. Biroq undan keyingi barcha manbalarda bu shahar nomi S harfi bilan
boshlangan. Chunonchi, sug'd hujjatlarida bu tarixiy shahar nomi Smarakans deb
bitilgan.
Tilni tushunmaydigan kishi so'zni noto'g'ri eshitadi degan fikr bor. Bizning
fikrimizcha, yunonlar ham mahalliy so'zlarni, jumladan, nomlarni g'alati eshitishgan
va shahar nomini quloqlariga chalinganday, S harfisiz yozishgan.
Ma'lumki, O'rta Osiyoda ming yildan ortiq davr davomida barcha yozma
yodgorliklar arab yozuvida, ko'p hollarda arab tilida yozilgan. Arab yozuvi turkiy
tillarning imlosi ehtiyojlariga to'la javob bermas edi.
Ana shuning uchun ham arab mualliflari, shahar-qishloqlar, daryolar va boshqa
geografik obyektlami yozishda jiddiy xatoliklarga yo'l qo'yganlar. Masalan, «Arab
geograflari kutubxonasi» seriyasiga oid (IX-XI asrlar) mashhur tarixiy geografik
asarlarda Movaraunnahr, jumladan, O'zbekistondagi bir necha yuz geografik nom
tilga olingan. Boshqa manbalardan farqli o'laroq, bu seriyadagi «Kitob ul-masolik va
ul-mamolik» (Yo'llar va mamlakatlar haqida kitob) nomli asarlar to'plamida
(mualiflar Ibn Xurdodbeh, Ibn Havqal, Istaxriy, Muqaddasiy asarlari) shahar-
qishloqlar, daryo va tog'lar, shahar darvozalari, bozorlar, tarixiy-me'moriy va boshqa
yodgorliklarning nomlarini unli tovushlarda berishda zeru zabardan ham
foydalanilgan va mahalliy talaffuzni to'g'riroq ifodalashga harakat qilingan. Shunga
qaramasdan, joy nomlarining yozilishi milliy talaffuzni to'la aks ettira olgan emas.
Nomlarning haqiqiy talaffuzini aniqlash shuning uchun ham qiyinki, arab mualliflari
bu nomlarni arabcha talaffuz qonunlariga bo'ysundirishga harakat qilganlar, holbuki
arabcha talaffuzda cho'zinchoq unlidan so'ng ikki undoshning va qisqa unlidan keyin
ham uchta undoshning kelishi mumkin emas. Shuning uchun ham Sam'oniy Sangbad
o'rniga Sangabad, Surxkat o'rniga Surxakat, Sutxon o'rniga Sutaxon deb yozishgan,
Ko'pgina nomlar tarkibida takror-takror uchraydigan oxirgi qo'shimchalarning
talaffuzini aniqlash ayniqsa muhim. Chunki bular turdosh otlar. Sug'dcha joy nomlari
tarkibida keladigan varq (to'g'on) so'zi arab geograflari asarlarida varaq deb, fag'n
«ibodatxona» so'zi esa fag'an shaklida yozilgan.
Shundan ko'rinadiki, arab mualliflari, hatto arab yozuvida yozgan mahalliy
mualliflar ham geografik nomlarni yozishda mahalliy sharoitni, milliy talaffuzni
yetarlicha inobatga olishmagan. Bunda turkiy tillarga xos bo'lmagan tovushlarni
ifodalaydigan harflarning ishlatishi ham rol o'ynagan. Arab tilida va arab yozuvida
bitilgan tarixiy yodgorliklar geografik nomlar transkripsiyasi nuqtayi nazaridan
sinchiklab o'rganilmas ekan, tarixiy transkripsiya masalasi yuzasidan uzil-kesil flkr
bildirish amri maxol.
Arab yozuvining katta kamchiliklaridan biri shu ediki, so'zlarni, jumladan,
atoqli otlarni yozishda bir qancha hollarda unli tovushlar o'z aksini topmas edi.
Masalan, Samarqand harfma-harf o'qiganda, Smrqnd, Buxoro – Bxoro, Farg'ona –
Do'stlaringiz bilan baham: | 
