VT BOB
MEHNATNI ASOSLASHNING ASOSIY
NAZARIYASI
6.1. M ehnat doirasida asoslash va asoslarning mohiyati,
turlari va darajalari
Mehnatni asoslashdan oldin “mehnat” atamasiga oydinlik kiritaylik. Mehnat
tushunchasi fiziologik nuqtai nazardan aytilganda, oiganizmda yig’ilib qolgan hayot
energiyasi tufayli sodir boiadigan asab va mushaklar harakati hamda oqsi!
moddalaming mexanik ishga kirishuv jarayonidir.
Ayni vaqtda mehnat - bu, murakkab ijtimoiy-psixologik
jarayon boiib, u
kishilarning yashashi uehun shart boigan abadiy tabiiy zaruriyatdir. Mehnat inson
bilan tabiat o‘rtasida sodir bo‘ladigan shunday jarayonki, unda inson o‘zining faoliyati
bilan o‘zi va tabiat o‘rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga
soladi va nazorat qiladi.
Mehnat
—
insoming biron-bir maqsadga yunaltirilgan ijtimoiy foydalifaoliyaûdir.
Dastlab inson o‘z harakatlarining maqsadini aniqlaydi. Maqsadning mavjud boiishi
ongli mavjudot boigan insonning mehnatini, masalan, ot yoki mashina bajaradigan
ish tushunchasidan ajratib turadi. Maqsadga ega boigan inson tabiat mahsuli -
bug’doy yoki javdar, yog’och yoki loy, paxta tolasi, jun yoki teridan foydalanib,
yangi mahsulot yaratadi, ya’ni o‘z organizmining
jismoniy va aqliy quwatidan
foydalanib, mehnat harakatlarini ongli ravishda va izchillik bilan bajaradi.
Asoslar — faollikning omillari, ikkinchidan esa - faollikning o‘zi, uning
oicham i, barqarorligi, ana shu asoslarning borligidan dalolat beradi.
Mehnatni asoslash va mehnatdan qoniqish o‘rtasida qat’iy ravishda bir-biriga
bogiiqliq, bir-biriga tobelik bor. Bu quyidagilarda ko'rinadi.
Mehnatga nisbatan yetarli, pozitiv munosabatning mavjudligi o‘z samarasini
beradi, mehnatning manfaatlarga mos kelishi katta qoniqish beradi. Mehnatdan,
uning samarasidan qoniqishning hosil boiishi, mehnat faoliyatiga ko‘pchilikni
jalb eta boshlaydi.
Odamlarning mehnatga m unosabatini o ‘rganishda ko‘pgina
sotsiologlar
mehnatdan qoniqish masalasiga katta e’tibor qaratadilar, boshqa sotsiologlar esa
mehnatning asoslab, dalillar keltirishga harakat qiladilar. Har holda har ikkala
holatda ham mohiyat (ma’no) bor, chunki ular ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotda
mustaqü maqsadlar, yo'nalishlar sifatida ko'rib chiqilishi lozim.
Mehnatni asoslash borasidagi qarama-qarshiüklaming mazmuni quyidagicha:
Asoslar dalillar! - bu mehnat faoliyatining real (mavjud boigan) omiilaridir,
mehnat faoliyatida ular e’tiborga olinadi, ular tom onidan m ehnat faoliyati
boshqariladi, ularga bo‘ysunadi. Shuning bilan bir qatorda bu omillar insoning o‘zi
82
tomonidan bir xilda tushunilmaydi, anglanmaydi. Sotsiologik
tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, barcha xodimlar ham mehnatga munosabatlarini aniq, to ‘g‘ri tahlil
qila olmaydilar.
Xodimlaming ozchilik qismi o'zlarining mehnatga munosabatlarini yagona,
umumlashtiravchi, falsafiy tushuncha bilan izohlaydilar, chunki ular o‘z
mehnat
faoliyatlari davomida shunday xulosa chiqarganlar, ya’ni o ‘z tajribalari deb
hisoblaydilar.
Odamlaming mehnatni asoslashga oid fikrlari ko‘p hollarda o‘z fikrlari bilan
emas, balki urf boigan turli usullar bilan aniqlanadi. Masalan, jamiyatda mehnat
axloqining o'zigajalb qiluvchi vam aium bir sterotipgaaylangan variantlari mavjud
bu variantlar orqali sodda, hamma uchun tushunarli, qulay javoblami olsa boiadi,
bu quyidagi savollar orqali amalga oshiriladi, «Umuman ishga qanday munosabatda
boiish zarur?», «Hozirgi sharoitlarda ishga nisbatan qanday munosabatda boiish
kerak?», «Bizning kasbimiz, bizning ijtimoiy ahvolimizdagi odam ishga nisbatan
qanday munosabatda boiishi zarur?», «Haqiqiy inson ishga nisbatan qanday
munosabatda boiishi lozim?» va boshqalar.
Mehnatni asoslashning turli xil aspektlari turlicha tushuniladi va ifodalanadi.
Shuningdek, shunday aspektlar ham borki, ular har doim hamma uchun tushunarli
va ko'pchilikka yaqin. Ulami quyidagi keng tarqalgan va ominabop fikrlar ifodalaydi:
® ish men uchun — eng
asosiysi, mablag' ishlab topish — eng yaxshi maqsad,
ya’ni inson o ‘z hayoti davomida oldiga qo‘yish mumkin boigan maqsadlardan
biri;
« ish men uchun — hammasidan muhim, faqat mehnat, faoliyat, mansab
yashashning m a’nosini bildiradi, men ishga bor kuchimni sarf qilishni istayman;
• ish —
bu muhim, lekin boshqa narsalarga, qadriyatlarga qarshi boimasligi
lozim, ya’ni hayotni toidirishi zarur;
• ish bu — bajarilishi lozim boigan, lekin haddidan oshirib yuborish mumkin
boim agan faoliyatdir;
« ishga jiddiy, lekin oddiy munosabatda boiish zarur;
® ish bu koiigilsiz zarurat, agar yashash uchun
mablagim etarli boiganida
edi, umuman ishlamagan b o iar edim (agar u atrofdagilar tomonidan muhokama
qilinmasa edi).
Sotsiologik fanda azaldan ehtiyojlarni ikkiga boiib, ya’ni birinchi ehtiyojlar va
ikkinchi ehtiyojlar sifatida oiganiladi. Birinchi ehtiyojlarga tabiiy va moddiy,
ikkinchiga esa ijtimoiy va ahloqiy ehtiyojlar kiradi. Shunga muvofiq ular birinchi va
ikkinchi asoslarga ajratiladi. Ular orasidagi munosabatlar juda murakkab, o‘z
variantlariga ega, bu esa ko'plab nazariyalami va ijtimoiy texnologiyada qo'shimcha
usullaming paydo boiishga olib keladi;
Birinchidan, agar birinchi turdagi ehtiyojlar ikkinchidan ko'proq boisa, birinchi
ehtiyojlaming qondirilishi ikkinchi ehtiyojlarni bajarilishiga yordam beradi, kuch
bagishlaydi.
Ikkinchidan, agar birinchi va ikkinchi turdagi ehtiyojlar teng kuchga ega boisa,
83
ulami bir vaqtning o‘zida amalga oshirish m ehnatda zarur b oigan,
samarali
natijalami beradi. Bu esa bir vaqtning o‘zida jismoniy, ma’naviy shaxs boigan
inson uchun tabiiydir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
