S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

3. Jismoniy va ma’naviy ehtiyojlar orasida doimiy kurash davom etadi.
Tomonlaming har biri m aium bir davrda ilgarilab turadi, lekin to iig ic h a g‘alaba 
qozona olmaydi. Inson doimo jismoniy va ma’naviy ehtiyojlaida muvozanatga erishishni 
xohlaydi va bir vaqtning o'zida «u chegaradan bu chegaraga» o ‘tib turadi, lekin 
ularni bir vaqtning o'zida olib borolmaydi.
Jismoniy va m a’naviy ehtiyojlar orasidagi kurash — bu o ‘ta xususiy va 
ehtiyojlaming u yoki bu tomonga o'zgarib turishining eng sodda varianti, va bu 
ayniqsa mehnatga munosabatda yaqqol ko'rinadi. Har bir insonda o‘z mehnat 
faoliyatining m aium bir davrida ijtimoiy yoki axloqiy qadriyatlarga nisbatan moyillik 
boiadi, u o‘z ishida ma’naviy negizni izlaydi. Shuning bilan bir qatorda ma’naviy 
entuziazm davomiy boim asligi mumkin (agar moddiy manfaatdorlik omillari 
boimasa). Faqatgina moddiy manfaatdorlikka asoslangan mehnat ham inson uchun 
ma’qui boimasligi mumkin. Birgina pul-mablag‘ uchun ishlash insonni charchatib 
qo'yadi, uning shaxsiga qattiq ta ’sir qiladi. Ko'pchilik shunday ishni ma’qui ko'radi 
va bunday munosabat vaqtinchalik hodisa hisoblanadi. Masalan, eng katta maosh 
oladigan ishchilar orasida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, mehnat
85

---

shart-sharoitlari nuqtai nazaridan bu ish u qadar yengil emas, me’yorl sanab 
boimaydi. Oradan ma’lum bir vaqt o'tgach ulaming ozchiligi bu ishni o‘zlarining 
doimiy, uzoq muddatdagi ish faoliyati deb tan oldilar, ulaming umuman birortasi 
ham kelajakda o‘z farzandlarining bunday ishga ega boiishlarini istamasliklarini 
aytadilar.
Bu borada ko'plab sotsiologik tadqiqotlar olib borilgan, ana shulardan biri 
ishchining asosiy ish vaqti nuqtalari bo'yicha mehnatni asoslashning monitoring 
manzarasi o‘matilgan tadqiqot bo‘lib, bunda ish kunining boshlanishida, o'rtasida 
va oxirida, ish haftasi mobaynida va mehnaí oyining oxirida natijalar kuzatilgan. 
Bunda quyidagi aniq ko'rsatkichlar hisobga olinadi: islilab chiqarish va sifat, ishga 
o‘z vaqtida kelish, ishga kelmagan kunlar, mehnat intizomini buzish. Mehnatni 
asoslash nuqtai nazaridan ish vaqtining o'ziga xos ikki turi aniqlangan:
• xohishga ko'ra mehnat vaqti;
• zarurat yuzasidan mehnaí vaqti.
4. M ehnat dinam ikasining asoslash m exanizm laridan eng muhiini — 
chtiyojlarning o‘sishidir.
Vaqt o ‘tishi bilan, tajriba, m a’lumot, m a’naviy o‘sish, m a’lumotlarning 
yetarliligi, ko‘pligi shartida insonlarning ehtiyoji o'zgarib boradi, bu esa ulaming 
mehnatga boigan munosabatida aniq ko'rinadi. Alohida bir ishchining yoki butun 
birjamoaning mehnatini asoslash ko'plab holatlarni o'zgartirib yuborishi mumkin, 
hayotiy qadriyatlarga qayta baho berish, ishlab chiqarishning ahvoli haqida xabardor 
boiish, o‘z tashkilotidagi muammolardan xabardor boiish, o‘z mehnatini ijtimoiy 
yaxshi tushunish, o‘z ishchi kuchiga baho berish, insoniy munosabatlarning o ‘rni 
haqida dunyoqarashining shakllanishi va hokazo.
5. Mehnatni asoslashga u bilan bogiiq omillar ta’sir etmasa, u barqaror straktura 
ham bo‘lishi mumldn. Haqiqatdan ham mehnat faoliyatidagi faollik ko‘p hodisaiarga 
bogiiq '
00
‘lishi mumkin (ishda va ish vaqti doirasida). Bunda faqatgina ijtimoiy vaziyatlar 
emas, balki ishchining yashash tarzi, shart-sharoitlari ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ishdagi sifat va miqdoriy yo'qotishlaming ko‘pchiligi 
insonning shaxsiy va jamoat hayotidagi muammolarini tushunish, ko‘p o'ylashi oqibatida 
sodir bo‘ladi.
M ehnatni tahlil etishning eng muhim uslubiy jihatlaridan biri m ehnat 
funksiyalarini bilib olishdir. Bu funksiyalar qanchalik xilma-xil bo'lmasin, ulaming 
dialektik biriigini ham ta’kidlab o ‘tmay boimaydi. Mehnat o‘zining asosiy ijtimoiy 
funksiyalarida quyidagicha namoyon boiadi