S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

D arom adlarning ijtim oiy oqibatlari.
D a ro m ad lar k o 'p g in a ijtim oiy 
hodisalarning om ili hisoblanadi. U larning ijtim oiy va ijtim oiy-iqtisodiy 
stmkturaga, bandlik va professional o ‘sishga, hayot kechirish sifatiga, ijtimoiy 
nuinosabatlarga, xulq-atvor va ongga ta ’sirini alohida ko'rsatib o'tish mumkin.
Daromadlar ko‘p hollarda guruh hajmini belgilab beradi. Moddiy-mulkiy 
holat va iqtisodiy istiqbol - bu, m a’lum hollarda mehnat jamoasining professional 
kategoriyaning saqlanib qolishiga, kengayishiga, rivojlanishiga olib keluvchi 
omil hisoblansa, boshqa hollarda ular rivojlanishining orqada qolishiga va 
kichrayishiga olib keluvchi omil hisoblanadi.
Haqiqiy mehnat sharoitlarida shu narsa m a iu m boiadiki, ish haqi kadrlar 
salohiyatini, ishchilar sonini tartibga soluvchi samarali nom a’muriy choralardan 
biridir.
94

---

Pul insonga ishlab chiqarish vositalarini sotib olish va tadbirkor ishlab 
chiqaruvchi b o iish , m a’lumot olib ziyolilar va boshqaruvchilar sinfiga o ‘t¡sh 
imkoniyatlarini beradi. Yetarli pul m ablagiariga ega boig an odam bir ishdan 
boshqa ishga o so n lik ch a o 'tis h i m u m k in , bunday m ablag‘lar foydali 
munosabatlar o ‘rnatíshda, ish bo'yicha ko‘tarilishda va hatto m a’lum mansabni 
egallashda hal qiluvchi rol o ‘ynashi mumkin.
Inson hayoti sifatini ifodalovchi ko'rsatkichlarga mehnat, um r davomiyligi 
va sogiiq, oilaning mustahkamligi, zararli odatlar, jinoyat, o‘z umriga suiqasd 
qilish, xo‘jalikning holati, iste’mol strukíurasi, hayot rejimi, dam olish va 
boshqalar kiradi. Ularga albatta har bir insonning individualligi, m a’lumot 
darajasi, m ehnati turi va rejimi, yoshi ta ’sir ko‘rsatadi, lekin ertami, kechmi 
moddiy ta ’minlanganlik darajasi va insonlaming daromadlari bo'yicha m a’lum 
tabaqaga tegishli b o iish i hal qiluvchi omil b o iib , xizmat qiladi.
íqtisodiy nuqtai nazardan daromadlam ing hayot sifatiga ta ’sir etishini va 
o‘z navbatida hayot sifatining m ehnatga ta ’sir etishini o‘rganish zarur.
H ar bir insonning psixologik tabiati bo'yicha, u daromaddagi farqlarni 
oddiy statistika sifatida emas, balki muhim «insoniy» farqlar sifatida qabul 
qiladi. Buning natijasida daromadlar ijtimoiy munosabatlarga nafaqat ijobiy, 
balki salbiy ta ’sir ham ko'rsatishi, ya’ni ijtimoiy m unosabatlarda spetsifik 
m uam m olam i vujudga keltirishi mumkin:
• m ehnat jam oalarida yoki um um an jamiyatdagi birlik buziladi;
• mulkiy munosabatlarning kesishish nuqtasida kichik yoki katta ziddiyatlar 
yuzaga keladi;
• «kambag‘allarga nisbatan loqayd munosabat» va «boylarga nisbatan agressiv 
munosabat» kabi salbiy ijtimoiy ruhiyat shakllanadi;
« huquqlardagi tenglikning yo'qolishi paydo bo‘ladi, tabiiyki, bu holatlarda 
insonlar teng huquqli boiishga intiladilar (meditsina xizmatidan foydalanish, 
yuridik yordam olish, bolalarning maktab m a’lumotiga ega bo iish huquqlari 
nazarda tutiladi);
» ijtimoiy masofa ta ’siri vujudga kelishi mumkin, ya’ni insonlami bir-biriga 
qarshi qo‘yish, namoyishkorona to ‘siqlarni yaratish va muloqotning mulkiy 
belgilariga qarab alohida yopiq guruhlam ing paydo boiishi, kiyim-kechak, 
yashash joyi va uy joyining turi, dam olishni o ‘tkazishiga qarab ustunliklarini 
namoyish qilishlar yuzaga kelishi mumkin;
• boshqarishda o ‘ziga xos qiyinchiliklar yuzaga keladi, darom adlam i qayta 
taqsimlash natijasida boshqaruv va hokimiyat o ‘rtasida ortiqcha kurash yuzaga 
keladi;
• darom adlar guruh va individlar ongiga katta ta ’sir ko'rsatadi. Inson 
m a’naviyati o ‘zgarishiga, uning dunyoqarashi va xatti-harakatiga hech narsa 
moddiy-mulkiy holat kabi kuchli ta ’sir etolmaydi. Boylik va kambag'allik turlicha
95

---

psixologiya va xarakterga ega, pulning borligi yoki yo‘qligi esa o ‘z navbatida 
insonning shaxs sifatida shakllanishiga ta ’sir etadi.
Iqtisodiyotda bir-biriga b o g iiq bo‘lgan munosabatlar borki, ulam i tartibga 
solmasdan mamlakatning farovonligini oshirish mumkin emas. Shular qatorida:
• aholi daromadlarining pasayishi;
• ishsizlikning paydo boiishi;
« inflatsiya va hokazo.
Aholi daromadlari 
- bu aholi yoki uning oila a’zolari tom onidan m a iu m
davr ichida olingan yoki ishlab chiqarügan pul va natural m ablagiar yig’indisidir. 
Inson hayotida talab-ehtiyojlar darajasi va tarkibi darom adlam ing bevosita 
miqdoriga bog’liqdir.
D arom adlar darajasini tahlil etish, o ic h a s h va taxm in qilish uchun 
daromadlaming har-xil turlari va ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ana shuning 
uchun ham ulardan eng ko‘p tarqalgan turlarini ko‘rib chiqishimiz zarur.
Daromadlaming pul va natural shakllari. 
A holining 
pul daromadlari 
mehnatkashlar uchun ish haqi hisobidagi barcha pul mablag’lari tushumi; 
pensiyalar, stipendiyalar, turli nafaqalar; mulkdan foiz, dividendlar, renta 
ko'rinishidagi daromadlar; aksiyalar, qim m atli qog’ozlar, ko‘chm as mulk, 
chorva, tom arqa xo‘jaligi mahsulotlari, turli buyumlar va boshqa tovarlami 
sotishdan tushadigan pul tushumlari, turli xizmatlar ko‘rsatish uchun haqlar 
va hokazolardan tashkil topadi. Aholi daromadlarini oshirishda 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining «2005 yil 1 oktyabrdan boshlab ish haqi, pensiya, 
stipendiyavaijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to ‘g’risida»gi Farmoni muhim 
ahamiyat kasb etadi. Ushbu Farmonga ko‘ra, eng kam ish haqi amaldagi 7835 
so‘mdan 9400 so'm ga oshdi, byudjet tashkilotlari, muassasalari xodimlarining 
ish haqi, barcha turdagi pensiyalaming miqdori, oliy o ‘quv yurtlari talabalari, 
o'rtamaxsus vakasb-hunar o ‘quv yurtlari o ‘quvchilarining stipendiyalari va 
ijtimoiy nafaqalar o ‘rta hisobda 1,2 baravar oshirildi.
Aholining 
natural daromadlari 
— qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining barcha 
tushumlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachilik mahsulotlari, bog’- 
q o 'r g ’on, sab zav o t-p o liz ekinlari uchastk asi, shaxsiy to m o rq a , ta b ia t 
in’om laridan shaxsiy, oilaviy ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar 
kabilardan iborat.
Pul va natural daromadlaming nisbati tez-tez o ‘zgarib turadi, am m o pul 
shakli ko‘proq tarqalgan. Odatda, aholining kambag’al qatlamlarida natural 
daromadlar hissasi yuqori boiadi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda natural 
darom adlar salmog’i oshib ketadi, jam oa xo‘jaliklari dehqonlarida natural 
darom adlar hissasi sanoat ishchilari natural daromadlari hissasiga nisbatan 
doimo yuqori b o iad i, buni byudjet tadqiqotlari ham tasdiqlaydi.
Darom adlam ing bir qismi moddiy farovonlikni ta ’minlashga, boshqa qismi
96

---

x iz m a tla rd a n fo y d a la n ish u c h u n sa rfla n a d i. E h tiy o jla r ta rk ib ig a pul 
daromadlarining oshishigina emas, balki aholi tarkibining o'zgarishi, uning 
ilmiy-madaniy saviyasi o ‘sishi ham ta ’sir etadi.
Darom adlar nom inal, ixtiyoriy va real daromadlarga ajratiladi. Nom inal 
daromadlar soliq, narxlami hisobga olmagan holdagi pul daromadlari miqdorini 
tavsiflaydi. Ixtiyordagi darom adlar - bu soliq va boshqa majburiy to io v la r 
hisobdan chiqarilgandan keyin qolgan nom inal daromadlardir. Dem ák, ular 
ah o lin in g ja m g ’arish va e h tiy o jla rn i q o n d irish u c h u n fo y d alan ad ig an
mablag’larini o ‘z ichiga oladi. Real ixtiyordagi darom adlar tariflar, baholar 
indeksini hisobga oigan holda hisoblanadi va nominal daromadlarning real xarid 
qobiliyatini ko‘rsatadi. Real ixtiyordagi darom adlar quyidagicha hisoblanadi:
R ID = (N D -S T ) x Jpxk