С. А. Эгамбердиева молекуляр

НАЗОРАТ САВОЛЛАРИ 
 
1.
ГМО хавфсизлигининг асосий муаммолари

---

120 
§ 19. Ҳужайра селекцияси ва ҳужайра муҳандислигининг
асосий усуллари
 
 
1.
 
in vitro уруғлантириш 
2.
 
етилмаган гибрид уруғкуртак ва муртакларни етиштириш 
3.
 
 экспериментал гаплоидия. 
Ҳужайра муҳандислиги – илм-фан ва селекцион амалиётнинг 
йўналиши бўлиб, ҳар ҳил турларга мансуб соматик ҳужайраларни 
гибридизациялаш усулларини, алоҳида ҳужайралардан тўқималар 
ёки бутун бир организмларни клонлаш имкониятларини ўрганади. 
Ўсимликлар селекциясининг тарқалган усулларидан бири – 
гаплоидлар усули – спермий ёки тухум ҳужайралардан тўлақонли 
гаплоид ўсимликлар олиш. 
Ҳужайра селекцияси. Ҳужайра селекцияси усуллари 
Ҳужайра технологиясининг йўналишларидан бири – бу 
улардан селекцияда ўсимликларнинг янги шакллари ва навларини 
яратишда анъанавий селекцион жараённи енгиллаштириш ва 
тезлаштириш учун фойдаланиш. Алоҳида ажратилган ҳужайра ва 
тўқималарнинг in vitro етиштиришнинг мавжуд усулларини шартли 
равишда икки гуруҳга бўлиш мумкин. 
Биринчи гуруҳ – одатдаги селекциянинг ўрнини босмайдиган, 
балки унга хизмат қиладиган ёрдамчи технология. Уларга 
қуйидагилар киради: in vitro уруғлантириш (прогам мос келмасликни 
енгиш), уруғкуртак ва етилмаган гибрид муртакларни етиштириш 
(постгам мос келмасликни енгиш), чангдон ва микроспораларни 
ўстириш йўли билан гаплоидлар олиш, алоҳида ажратилган 
ҳужайралар, тўқима ва аъзоларни криосақлаш, узоқлаштирилган 
гибридларни клонал микрокўпайтириш. 
Усулларнинг иккинчи гуруҳи мустақил, анъанавий усуллари 
билан боғлиқ бўлмаган селекцияга, ўсимликларнинг янги шакллари 
ва навларини олишга олиб келади: каллус тўқимасидан фойдаланган 
ҳолда ҳужайра селекцияси, соматик гибридизация (алоҳида 
ажратилган протопластларни қўшиш ва жинсий бўлмаган гибридлар 
олиш), ген муҳандислиги усулларини қўллаш (расм. 19.1). 
Узоқ дурагайлашда in vitro уруғлантириш, эмбриокультура 
(сунъий 
озуқа муҳитида алоҳида ажратилган муртакларни 
етиштириш), қимматли гибридларни клонал микрокўпайтириш, 

---

121 
шунингдек, in vitro гаплоидларни олиш ва криосақлаш каби алоҳида 
ажратилган тўқималарни етиштириш усуллари ҳам қўлланилади. 
In vitro уруғлантириш (прогам мос келмасликни енгиш) табиий 
шароитларда танланган жуфтликлар ўртасида уруғланишни амалга 
оширишнинг имконияти бўлмаган ҳолатларда ўтказилади. Бу бир 
нечта сабаблар туфайли келиб чиқади: 1) физиологик (гулчанг 
етилиши вақти бўйича мос келмаслик ва бошқ.); 2) морфологик (калта 
гулчанг найчаси ёки унинг ўсишини ривожланишнинг турли 
босқичларида тўхташ ва бошқ.).
In vitro уруғлантиришни икки усул билан амалга ошириш 
мумкин: а) тугунчага суртилган тайёр гулчанг билан сунъий 
агарланган муҳитда етиштириш; б) тугунча очилади ва озуқа 
муҳитига плацентанинг парчалари уруғкуртаклар билан биргаликда 
кўчирилади, уларнинг яқинида ёки бевосита плацента тўқимасида 
тайёр гулчанг етиштирилади. In vitro уруғлантириш содир бўлганлиги 
ёки бўлмаганлигини ўлчамлари тез катталашаётган уруғкуртакларга 
қараб визуал аниқлаш мумкин. Шаклланган муртак, одатда тинч 
ҳолатга ўтмайди, балки дарҳол униб чиқади ва гибрид авлод пайдо 
бўлишига олиб келади. Плацентар in vitro уруғлантириш маданий 
тамаки 
N. tabacum
ва ёввойи турлари 
N. rosulata
ва 
N. debneyi
билан 
чатиштиришдаги мос келмасликни енгиш имконини берди ва М.Ф. 
Терновский ва бошқ. (1976), Шинкарева (1986) тажрибаларида 
тамакининг турлараро гибридини олишга имконият яратди. 
Турлараро 
гибридизацияда 
постгам 
мос 
келмаслик 
уруғлантиришдан кейин юзага келади. Кўпинча бунда нимжон 
ўхшамаган уруғлар ҳосил бўлади. Муртак ва эндосперм 
ривожланиши вақти бўйича тафовут сабаб бўлиши мумкин. 
Эндосперм кучсиз ривожланганлиги сабабли муртак нормал униб 
чиқа олмайди. Бундай ҳолатларда етилган нимжон дондан муртак 
алоҳида ажратиб олинади ва озуқа муҳитида етиштирилади. 
Муртакларни 
сунъий 
озуқа 
муҳитида 
етиштириш