С а д р и д д и н а й н и й э с к и м а к т а б

қот юритадилар, буларга 
ҳам ихтилол ва инқилоб китобидан
дарс берар эдилар.
Мусулмон ишчилари орасидан биринчи навбатда бу сўзларни
ҳақиқат деб тинглаган Одина бўлди. У ўз ҳаётидан кичкина бўл-
са ҳам бу сўзларга мисоллар топа олар эди. У амир ҳукумати
соясида Арбоб Камолга қул қилиниб берилган эмасмиди, бу қул-
ликни давом қилдирмоқ учун қишлоқ катталари, айниқса, мулла
Хакираҳ озгина чолишдими?.. Одина Арбоб Камолдан қутулиб
заводга киргандан кейин ҳам қордан қутулиб, ёмғирга тутил-
ганлардек, яна қулликка учрамадими, бу қулликка тан берув
учун бир ёқдан имом ваъзи насиҳат қилган бўлса, иккинчи
ёқдан подшонинг отлиқ казаги, подшо полицияси қилич ўйнат-
мадими?..
Одинани қувонтирадиган бир иш бор бўлса, у ҳам шу эдики,
энди у ёлғиз эмас эди, ўз дардини очиб сўйлаш ёки кўнглида-
ги дардларини таржима қилиш учун кўпгина ҳамдардлари бор
эди, энди «дард бор, ҳамдард йўқ...» деб нолий олмас эди.
Фақат Гулбибининг дарди, у булбулсиз қолган гулнинг, боғ-
бонсиз қолган боғнинг дарди Одинани бирон нафас тинчитмас
эди: бу дарднинг оғирлиги шунда эдики, уни очиб сўйламоқ
учун бирорта ҳам ҳамдард топилмас эди. Заводдаги иқтисо-
дий ва сиёсий дардлар, у ердаги дард аҳлларини гулбибилар
дардини эшитиш ва унга эътибор бериш даражасидан узоқлаш-
тирган эди.
Одина бу дардни ёлгиз чекмоқ, бу азобни ёлғиз тортмоқ ва
бу юкни ёлғиз кўтармоққа мажбур эди. Ҳақиқатан ҳам ишқ
дарди одамни коллективдан четга чиқариб, ёлғизлик билан қайғур-
моққа мажбур қиладиган давосиз дарддир.
XI
1917 ЙИЛ ФЕВРАЛЬ-МАРТ
1917 йил аввалидан бошлаб подшо ҳукуматидан зорланишлар
ертўлалардан очиқ майдонларга чиқа бошлаган эди: дарбор аҳли-