Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

4.
 
Bobil er. avv. II ming yillik oxiri-er. avv. I ming yillikning I 
yarmida. Yangi Bobil podsholigi. 
Er. avv. XII asrda kassitlar Bobiliga qo`shni 
Elam davlati halokatli zarba berdi. Elam bir necha urushlardan so`ng, er. avv. 
1150-yillar atrofida kassitlar sulolasi hukmronligini tugatdi. Lekin biroz vaqt 
o`tib, Navuxodonosor I (er. avv. 1124-1108-yillar) II Issin sulolasi davrida
elamliklar Bobildan haydab yuborildi. Elamga shunday zarbaberildiki, Elam 
haqida uch asr (er. avv. 821- yilgacha) biror-bir matn xabar bermaydi.
Bobilning keyingi tarixida Dajla, Frot daryolari, Fors qo`ltig`i qirg`og`i va 
Janubiy Mesopotamiyaning shaharlari oralig`ida joylashgan xaldey qabilalari
muhim o`rinni egalladilar. Ular yarim ko`chmanchi chorvador va dehqonlar 
bo`lgan. Xaldeylar er. avv. IX asrda Bobilning janubiy qismini bosib oldilar va 
Bobil madaniyatini qabul qildilar. Bobilning oliy xudosi Mardukka sig`ina 
boshladilar.
Er. avv. 729-yilda Bobilni Osuriya bosib oladi. Osuriyaliklar Bobilda er. avv. 
VII asrgacha hukmronlik qildilar. Yangi Bobil podsholigining paydo bo`lishi er. 
avv. 629-yilga to`g`ri keladi. Lashkarboshi Nabopalasar Bobilda yangixaldey
sulolasiga asos soldi. Navuxudonosor II ning hukmronlik yillari Bobilning 
gullab-yashnagan (er. avv. 605-562-yillar) davri bo`ldi. Bobil 200 ming aholisi 
bo`lgan qadimgi Sharqning eng yirik shahriga aylandi. Shahar Frot daryosining 
ikki qirg`ogida joylashgan bo`lib, uzunligi 123 metr, kengligi 5-6 metr bo`lgan 
ko`prik bilan birlashtirilgan. Shahar ikki qator devor bilan o`ralib, uning aylanasi 
8 km ni tashkil qilgan va 8 darvozadan shaharga kirilgan. Shaharda ulkan podsho 
saroyi, sun'iy tepalikda Bobilning muqaddas ibodatxonasi Esagila joylashgan edi. 
Ibodatxonaning har bir tomoni uzunligi 400 metrni tashkil qilgan. Undan janubda 
balandligi 91 metr bo`lgan yetti qavatli Etemenanki («osmon va yerning
markazidagi ibodatxona») deb atalgan zikkurat-ibodatxona bunyod qilingan. 
Katta diniy marosim yurishlari uchun tantanali yurishlar yo`li qurilib, uning
g`isht devorlari afsonaviy hayvonlar tasvirlangan rangli sirkor sopollar bilan 
qoplangan. Eng mashhur inshootlaridan biri bo`lgan ma`buda Ishtar darvozasi
nemis arxeologlari tomonidan qazib ochilgan. Bundan tashqari, afsonaviy 
Semiramida osma bog`lari qurilgan. U qadimgi dunyoning yetti mo`jizasidan biri 
hisoblangan.

---

49
Er. avv. 562-yilda Navuxodonosor II vafot qilgandan so`ng, Bobil 
zodagonlari va kohinlari uning vorislarini davlat siyosatiga faol aralasha 
boshladilar va o`zlariga yoqmagan podsholarni almashtira boshladilar. Keyingi 
o`n ikki yil ichida to`rt hukmdor almashdi. Er. avv. 556-yilda kelib chiqishi 
oromiy bo`lgan Nabonid taxtni egalladi. Ungacha o`tgan Yangi Bobil podsholari 
xaldey qabilasidan edi.
Nabonid diniy islohot o`tkazdi. Oliy Bobil xudosi Marduk e`tiqodi o`rniga 
Oy xudosi Sinaga e`tiqod qilishni birinchi o`ringa qo`ydi. Bu bilan u ko`rinishidan 
xudo Sinaga e`tiqod qiladigan ko`p sonli oromiy qabilalarini o`z atrofiga 
birlashtirib, qudratli davlat tashkil qilishga harakat qiladi. Lekin Nabonidning 
diniy islohoti Bobil, Borsippa, Urukdagi nufuzli qadimgi ibodatxonalar kohinlari 
bilan ziddiyatga olib keldi.
Er.avv. 553-yilda Midiya va Fors o`rtasida urush boshlandi. Midiya podshosi 
Astiag Xarran shahridan o`z harbiy qismini chaqirib oldi. Bundan foydalangan 
Nabonid o`sha yil bu shaharni bosib oldi va er. avv. 609-yilda osuriyaliklar bilan 
urushda buzib tashlangan xudo Sinaning ibodatxonasini qayta tiklashga farmon 
berdi. Nabonid Markaziy Arabistonning shimoliy qismidagi Teyma viloyatini 
bo`ysundirdi va Teyma vodiysi orqali sahro bo`yicha Misrga boradigan savdo 
yo`llarida o`z nazoratini o`rnatdi. Bu yo`l Bobil uchun juda katta ahamiyatga ega 
edi. Chunki er. avv. VI asr o`rtalariga kelib Frot daryosi o`z oqimini o`zgartirdi. 
Natijada Fors qo`ltig`i gavanlari orqali Ur shahri bilan dengiz savdosini olib 
borish mumkin bo`lmay qoldi. Nabonid o`z qarorgohini Teymaga ko`chirib, 
Bobilni boshqarishni o`z o`g`li Belshar Utsuraga topshirdi.
Nabonid g`arbda faol tashqi siyosat bilan mashg`ul bo`lgan bir paytda 
Bobilning sharqiy chegaralarida qudratli raqib-Ahmoniylar davlati paydo bo`ldi. 
Fors podshosi Kayxusrav II bu vaqtga kelib, Midiya, Lidiya va boshqa 
mamlakatlarni Hindistongacha bosib oldi. U istilochilik urushlari olib borishga 
tayyor, yaxshi qurollangan qo`shinga ega bo`lib, boy va zaiflashib qolgan Bobilga 
qarshi urushga jadal tayyorlana boshladi. Nabonid Bobilga qaytdi va o`z 
mamlakatini kuchli dushmanga qarshi mudofasini tashkil qilishga kirishdi. Ammo 
Bobilda ichki vaziyat yomonlashdi. Nabonidning xudo Marduk ibodatxonasi 
kohinlari qudrati va ta`sirini yo`qotishga urinishi, bu e`tiqod bilan bog`langan 
diniy bayramlarga loqaydligi qudratli kohinlarni unga nisbatan dushmanligini 
kuchaytirdi.Naboniddan norozi bo`lgan kohinlar unga yordam bermadilar. 
Arabiston sahrolarida ko`p yillik urushlarda holdan toygan Bobil qo`shini 
o`zlariga nisbatan ko`p marta kuchli bo`lgan fors qo`shinlari hujumini qaytara 
olmadi. Bundan tashqari, Kayxusrav Bobildagi kohinlarning noroziligidan ustalik 
bilan foydalandi va ularni o`z tomoniga og`dirib oldi. Mamlakat forslarning 
ayg`oqchilari bilan to`lib ketgan edi. Bobil er. avv. 539yil oktabr oyida forslar 
tomonidan bosib olindi va o`z mustaqilligini abadiy yo`qotdi. Bobil er. avv. 331-
yilgacha Ahmoniylar davlati tarkibiga kirdi. Keyin esa, makedoniyalik Iskandar 
davlatiga, uning yemirilishidan so`ng Salavkiylar davlati tarkibiga kirdi.

---

50
Bizgacha er. avv. VII-VI asrlarga oid Bobil tarixi bo`yicha ma’muriy
matnlar, yozuvlar, podsho farmonlari va farmoyishlari yetib kelgan. Bobil
to`g`risida ayrim antik mualliflar ma’lumotlari ham mavjud.
Mixxat hujjatlari Bobilda tovar-pul munosabatlarining yuqori darajada 
rivojlangani to`g`risida ma`lumot beradi. Bu vaqtda savdo-sudxo`rlik ishlariga 
ixtisoslashgan katta mablag` va moddiy vositalarga ega bo`lgan “tadbirkorlik 
uylari” mavjud bo`lgan. Ana shunday uylardan biri Egibi uyi Bobilda ko`p sonli 
mol-mulk, yuzlab qullar, yer va ustaxonalarga ega bo`lgan. Bu tadbirkorlik 
uyining vakillari har kuni katta pul mablag`lari talab qiladigan kredit 
operatsiyalarini amalga oshirganlar.
So`nggi Bobil jamiyati quyidagi ko`rinishda bo`lgan:
1.
Hududiy jamoa doirasida yer egasi bo`lgan, to`la fuqarolik huquqi 
bo`lgan odamlar. Ular jamoani o`z-o`zini boshqaruvida hamda qishloq jamoalari 
o`rtasidagi kelishmovchiliklarni hal qilishda ishtirok etganlar. Ko`pgina yer 
egalari o`z yerlarini ijaraga berib, o`zlari boshqa faoliyat bilan shug`ullanganlar 
va qishloqda yashamaganlar. Jamoa yeri ulushidam mahrum bo`lish fuqarolik 
huquqidan mahrum bo`lishga olib kelgan. Shu sababli, kambag`al jamoachilar 
sudxo`rdan qarz olganlar. Qarzdor garovga qo`ygan mulkidan va u orqali 
ta`minlangan ijtimoiy mavqeidan mahrum bo`lmaslik uchun o`zi va oila 
a`zolarini garovga qo`yishga tayyor bo`lgan;
2.
Jamoa yerida o`z yeriga ega bo`lmagan kishilar mahalliy o`z-o`zini 
boshqarish ishlarida ishtirok etmaganlar. Ular egalik qilgan yer davlatniki 
bo`lgan. Bunday odamlar “podsho xizmatkorlari” sifatida qaralgan. Uning 
xizmati nufuzli bo`lib, uni ta`minlashga berilgan mulk yaxshi yashash kafolatini 
bergan;
3.
Yerga biriktirilgan va mehnat majburiyatlarini o`tashga majbur 
bo`lgan qaram dehqonlar. Ko`pincha ular qandaydir jamoalarga, asosan 
ibodatxonalarga tegishli ishchilar bol`gan. Ularning qaramligi merosiy bo`lgan,
ozod bo`lish ehtimoli noma`lum bo`lgan. Ular oila bo`lib yashaganlar, avloddan-
avlodga mehnatning bir xil turi bilan shug`ullanganlar. Lekin bu odamlar 
ibodatxonaning mulki deb hisoblanmagan. Shu sababli, qul sifatida oldi-sotti 
qilinmaganlar. Ularning fuqarolik huquqlari bo`lmagan;
4.
So`nggi Bobil hujjatlarida qullar tilga olinadi. Ular aholining ko`p 
qismini tashkil qilmagan, lekin qul mavqeidagi odamlar kam bo`lmagan. Qul 
bozori mavjud bo`lgan va u yerda qullarning bahosi doimiy ravishda barqaror 
bo`lgan. Qullarga xo`jayinning tamg`asi bosilgan. Qullar podsho va 
ibodatxonalarga tegishli bo`lgan, lekin ularning ko`pchiligi xususiy kishilarning 
mulki hisoblangan. Ko`pgina qullar o`z kasbining ustasi bo`lganlar. Xo`jayinlar 
ularni pul ishlashga yuborgan. Yaxshi kasb-hunarga ega bo`lgan qul o`z 
xo`jaligiga ega bo`lishga, uylanish huquqiga ega bo`lgan va erkin odamlar kabi 
huquqiy bitimlar tuza olgan. Ba`zi qullar savdo-sudxo`rlik faoliyati bilan 
shug`ullanib boyib ketganlar. Ba`zilari o`z qullariga ega bo`lganlar, lekin shu 
bilan birga, qul mavqeida qolaverganlar.

---

51
Hujjatlarda bir necha katta boy qul tadbirkorlar ismlari ma`lum bo`lib, ular 
o`nlab qullarni bahosiga teng bo`lgan mablag` bo`yicha bir vaqtning o`zida bir 
necha bitimlarni tuzishlari mumkin bo`lgan. Boy qullar yollanma ishchilardan 
foydalanganlar. Jumladan, erkin fuqarolarni ham ishlatganlar yoki ularni o`z 
qarzdorlariga aylantirganlar. Qul o`z xo`jayini bilan ish bo`yicha hamkor sifatida 
chiqishi va shartnomalar tuzishi mumkin bo`lgan.
So`nggi Bobil davrida katta va mayda yer egaligi mavjud bo`lgan. Yerlar 
ulushlarga bo`linib, qullar va erkin kishilarga ijaraga berilgan. Davlat amaldori 
bo`lgan katta yer egasi boshqaruvchi yollagan yoki yerini bir kishiga, misol 
uchun, tadbirkor va boy qulga ijaraga bergan. U esa, yerni ulushlarga bo`lib, 
boshqalarga ijaraga berib, ijara haqini yig`ib olgan (sub ijara).
Hujjatlarga ko`ra, bu davrda qullarning soni ko`paygan. Ibodatxona
xo`jaligida yuzlab qullar ishlagan. Boylarning yerlarida 3-5 qul, tadbirkorlik 
uylarida o`nlab qullar mehnat qilgan. Yirik yer egalari erkin kishilarga va
qullarga yerni ijaraga bir xil shartlarda berganlar.
Yollanma ishchilar, kam yerli yoki yersiz kishilar ko`pchilikni tashkil qilgan. 
Ibodatxonalar ham tovar-pul munosabatlariga tortilgan. Ular yer va qullarni 
ijaraga berganlar. Er. avv. I ming yillikda podsho xo`jaligi sezilarli rol 
o`ynamagan. Podsho yerlari ham ijaraga berilgan. Ibodatxona va xususiy
xo`jaliklar yetakchi o`rinni egallagan.
Bobil xalqaro savdoda Sharqiy O`rtayer dengizi qirg`og`i mamlakatlari va
Mesopotamiyadan janubiy-sharqda turgan viloyatlar o`rtasida savdoda 
vositachilik qilgan. Misr, Suriya, Elam va Kichik Osiyo bilan gavjum savdo 
qilingan. Bobil Ahmoniylar viloyatlariga g`alla, kiyim-kechak va jun, gazlama 
yetkazib beradigan asosiy markaz edi. Bobilning kanop va jundan to`qilgan 
matolari Old Osiyoda bozori chaqqon edi. Bobildan sopol idishlar, xushbo`y 
suvlar va malhamlar, silliqlangan toshlar boshda Suriyaga moy va sharobga 
ayirboshlandi, keyin esa Misr va Falastinga chiqarildi. Xomashyo Arabiston, 
Hindiston va Kavkazortidan olib kelinar edi. Bobil mustaqilligini yo`qotganidan 
so`ng, fors davlatining eng boy satrapliklaridan biri bo`lib qoldi. U har yili 
xazinaga 1000 talant (30 tonna) kumush bilan davlat solig`ini to`lagan.