Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

5. Tarixnavislik
. 
Mixxatning o`qilishi (deshifrovkasi).
Mesopotamiya va 
Erongabirinchi ilmiy safar qilgan yevropalik odam XVIII asrdadaniyalik olim 
Konstantin Nibur edi. U Yevropaga qadimgi Eron poytaxti Persepol saroyidan 
mixxat yozuvlarini olib keldi.
1802-yilda qadimgi yunon va lotin grammatikasi o`qituvchisi, nemis olimi
Grotofend mixxat yozuvining 39 tabelgisidan 10 tasini o`qidi. XIX asrning 3040-
yillaridaYaqin SHarqda uzoq yillar ishlagan ingliz harbiysi vadiplomati 
G.Roulingson mixxatlarning o`qilishida katta hissa qo`shdi. U Eronning 
Hamadon (Midiyaning qadimgi poytaxti Ekbatana) shahri yaqinidan Behistun 
qoyasidaDoro I ning uch tildagi ulkan tekshirdi. 1947-yilda Roulingson Behustun 
yozuvining Bobil qismidagi 600 belgidan 250 tasini o`qidi. 1855yildaBehistun 
yozuvining uchinchi qismi bo`lgan elam tilidagi mixxatlar ham olimlar tomonidan 
o`qildi. XIX asrning 90-yillarida nemis olimi F. Delichakkad tilining 
grammatikasi va lug`atini yaratdi. Olimlar J. Oppenxeym, E. Xinks vaboshqalar 
Mesopotamiyaning Akkad mixxatlarini o`qishga o`z hissalarini qo`shdilar. 
SHumer mixxat yozuvini o`qish XIX asrning I yarmida F. Tyurgo- 
Danjan, O. Pepel, A. Daymel vaA. Falkenshteynlar tomonidan amalga oshirildi.
6. Arxeologik ma’lumotlar. 
Qadimgi Mesopotamiyadagi birinchi arxeologik 
qazishmalar XIX asr o`rtalarida uning shimoliy qismi Osuriya joylashgan joyda 
amalga oshirildi. 1842-yil fransuz diplomati P.Botta Kunjik tepaligini qazishni 
boshladi. Bu joy mahalliy afsonalarga ko`ra, Osuriya davlatining poytaxti 
Nineviya bo`lgan. Ammo tepalikni qazish aytarli natija bermagach, P.Botta bu 
yerda ishni tugatib, Xorsabod qishlogida qazish ishlarini boshladi. Xorsabodda 
olib borilgan arxeologik qazishmalar o`z natijasini berdi. Bu yerdan 1843-yil 
Osuriya podshosi Sargon I ning Dur-SHarrukin saroyi qoldiqlari topildi. P.Botta 
topgan yodgorliklar Luvr muzeyining Osuriya kolleksiyasi asosi bo`ldi. 
 

---

41
1845-1847-yillarda sharq tillarini yaxshi bilgan ingliz diplomati G. Leyyard
Nimrud tepaligi (Kichik Osiyo)da arxeologik qazishma ishlarini boshladi. Osuriya 
poytaxti Nineviya hisoblangan Kunjik tepalagidan osur podsholari saroyi, bu 
saroydan ulkan odam-ho`kiz, odam-sher haykallari topildi. Osuriya podshosi 
Sinaxxerib (er. avv. VII asr) saroyi uning nevarasi podsho Ashshurbanipalning 
loy kitoblar bilan to`la kutubxonasi bilan birga topildi. Leyayrd topilmalari 
Londondagi Britaniya muzeyi qadimgi SHarq kolleksiyasining asosi bo`ldi. 
Leyyardning xodimi U. Rassam Kunjik tepaligida qazish ishlarini davom ettirdi 
va harbiy manzaralar tasvirlangan ajoyib rel`efli boy podsho kutubxonasi bilan 
Ashshurbanipalning saroyi qoldiqlarini topdi. Rassam tomonidan Nimrud 
yaqinidagi Balavat degan joydan er. avv. IX asrga oid Osuriya yodgorliklari, 
jumladan, harbiy yurish va xiroj keltirish tasvirlangan 4 jez taxta-Balavat 
darvozasi qoplamasi topildi.
Ingliz olimlari tomonidan XIX asrning ikkinchi yarmida qadimgi SHumer 
shaharlari Uruk, Larsa va Eredu qazib ochildi. XIX asrning oxirida fransuz 
arxeologlari SHumer shahri Lagash va uning hukmdorlarini ko`p sonli haykallari, 
Gudeaning kumush va alebastr vazalari, «Kalxatlar stelasi», ibodatxona xo`jaligi 
va 3000 yillik tarixga ega Nippur shahrini ochdilar. Nippur xarobalaridan 
umumshumer xudosi Enlil ibodatxonasi, 6000 loy taxtachadan iborat ibodatxona-
kutubxona, saroy, maktab, bozor, do`konlar, uy-joylar va xo`jalik binolari topildi. 
XIX asrda Mesopotamiyadagi arxeologik kashfiyotlar hammani lol qoldirdi. 
Ammo arxeologik izlanishlar ishqiboz qiziquvchan kishilar tomonidan hech 
qanday ilmiy rejasiz, ilmiy usullarsiz olib borildi. Bu vaqtda arxeologik 
qazishmalarning ilmiy usulining ishlab chiqilmaganligi, arxeologiya fanining 
shakllanmaganligi, havaskor qiziquvchilarning tartibsiz, ilmiy asoslanmagan 
qazishma ishlari butun-butun madaniy qatlamlarni yo`qotishga olib keldi. Faqat 
XX asrning boshlaridan arxeologik izlanishlar qat’iy ilmiy usullarga suyangan 
holda olibborilaboshlandi. Nemis arxeologi Koldevey Bag`dodyaqinida qadimgi 
Bobil shahri xarobalarini ochdi. 18991917-yillarda Bobil shahri xarobalaridan 
shahar devorlari, Navoxudonosor II (er. avv. VII asr) saroyi, diniy marosimlar 
ko`chasi, bosh xudo Marduk ibodatxonasi, ulkan zikkurat qoldiqlari topildi. 
Nemis arxeologi V. Andre 19031914-yillarda Osuriyaning eng qadimgi poytaxti 
Ashshur shahrini qazib ochdi. 1933-1939-yillarda fransuz arxeologi Parro Mari 
shahri qoldiqlarini qazib, bu yerdan podsho Zimrilim saroyi (er.avv.II ming yillik 
boshlari), 20 ming loy taxtachadan iborat xo`jalik-diplomatik hujjatlar arxivini 
topdi. 1922-1924 yillarda ingliz olimi D.Vulli qadimgi Ur shahri xarobalaridan oy 
xudosi Nannar, ma’buda Ningal ibodatxonalari, podsho Ur-Nammu er. avv. III 
ming yillik oxirida qurgan zikkurat, ilk sulola davrida qurilgan maktab, ustaxona, 
bozor, uyjoylar, ibodatxona, davlat va xususiy arxivlarini qazib ochdi.
II jahon urushidan so`ng, Yevropa va Amerika tadqiqotchilari bilan 
birgalikda Iroq olimlari arxeologik izlanishlarda ishtirok eta boshladilar. Iroq 
olimlari Eredu shahri, Nineviya xarobalaridan podsho Asarxaddon saroyini 
ochdilar. XIX asrning 50-80-yillaridan XX asr boshlarigacha topilgan 

---

42
yodgorliklar yangi ilmiy usullar asosida qayta o`rganilaboshlandi. SHu bilan 
birga, Mesopotamiyaning sinfiy jamiyat tarixigachabo`lgan paleolit davri 
(SHanidar manzilgohi er. avv. XI-VIII ming yillik), neolit (Jarmo manzilgohi er. 
avv. VII-VI ming yillik; Xassun manzilgohi er. avv. VI ming yillikning o`rtalari 
va II yarmi) yodgorliklari o`rganilaboshlandi.
XIX asr oxiridan boshlab Mesopotamiya tarixiga oid qator tadqiqotlarni 
nemis olimlari K. Bekold, B. Maysner, amerikalik olimlar A. Almeted, A. L. 
Oppenxeym e’lon qildilar. Mesopotamiya tarixining quyidagi yo`nalishlari 
bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda: siyosiy tarix va davlat qurilishi; 
SHarq davlatchiligining o`ziga xos xususiyatlari; qadimgi Mesopotamiya huquqi; 
madaniyat va diniy e’tiqod etnogenezi, shumerlarning kelib chiqishi va ularning 
semit tilli xalqlar bilan aloqasi kabilar.
Qadimmgi Mesopotamiya tarixining iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlari 
muammolari yetarlicha o`rganilmagan. XIX asr oxiri XX asr boshlarida 
E.Meerning sikl konsepsiyasi bo`yicha, har qanday sivilizasiya feodalizmdan 
boshlanadi, kapitalizm davriga o`tib, ichki qarama-qarshiliklar tufayli halok 
bo`ladi. SHundan so`ng, bu sikl yana takrorlanadi, ya`ni jamiyat yana feodalizmga 
qaytadi. SHunga asoslanga holda tadqiqotchilarning ayrimlari bu nazariya 
bo`yicha SHarqda jamiyat abadiy feodalizm holatida turadi degan xulosaga 
keldilar. SHu sababli, XX asr boshlarida nemis olimlari B.Maysner, P.Koshaker 
asarlarida qadimgi Mesopotamiya jamiyati feodal jamiyat deb baholandi.
G`arbdagi nazariyalardan yana biri tarixiy voqealarni bilish mumkin emasligi 
va uning tartibsizligi konsepsiyasining ilgari surilishi tadqiqotchilarning 
Mesopotamiya jamiyati taraqqiyotining tub muammolarini yechishlariga yordam 
berdi.
Tadqiqotlardagi yana bir kamchilik dalillarni tahlil qilmay, borligicha qabul 
qilish bo`ldi. Ammo keyingi paytlarda ijtimoiy tuzilish, xo`jalikni tashkil etish, 
shaharlarning shakllanishi va ularning o`rni va roli, hunarmandchilik, savdo, 
ibodatxona xo`jaligi kabi qator muammolarga bag`ishlangan kapital tadqiqotlar 
paydo bo`ldi. (A. Falkenshteyn, Oppenxeym, I. Gelba, V. Lemans 
vaboshqalarning asarlari).
Mesopotamiya tarixini o`rganish markazlari dastlabAngliya va Fransiyada 
o`rnashdi. Keyin esa, XIX asrda u Germaniyaga ko`chdi. Yevropada fashizmning 
paydo bo`lishi ko`pgina olimlarni AQSHga ko`chishiga sabab bo`ldi. Bu yerda
hozir jahonga mashhur osurshunoslik markazlari faoliyat ko`rsatmoqda. SHu 
bilan birga, hozir Fransiya, Italiya, Belgiya, Gollandiya, Turkiya va Iroqdagi 
osurshunoslik markazlari samarali tadqiqotlar olib bormoqda.