Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

4. Mesopotamiyaning qadimiy tarixiy manbalari.
Qadimgi Mesopotamiya 
tarixi bo`yicha asosiy manbalarga moddiy madaniyat
yodgorliklari, yozma hujjatlar va adabiy asarlar, antik mualliflar asarlari kiradi.
Moddiy madaniyat yodgorliklari. 
Er. avv. III-I ming yilliklarga oid moddiy 
madaniyat yodgorliklari Mesopotamiyaning qadimgi Eredu, Uruk, Lagash, Larsa, 
Nippur, Eshnunna, Mari, Ashshur, Nineviya va Bobil kabi shaharlarining 
11
Worlds Together,Worlds Apart.W.W. Norton.& COMPANY.New York. 2011, р.96-97.

---

38
xarobalarini 
arxeologik 
o`rganish 
natijasida 
ma’lum. 
Shaharlardan 
zinapoyasimon minora, saroylar, ulkan ibodatxonalar, turar joylar, xo`jalik 
inshootlari, san’at asarlari va uy anjomlari topilgan. Mesopotamiyaning er. avv. 
III-II ming yilliklarga oid silindrsimon stealit, lazurit, serdolikdan yasalgan 
muhrlari Misr, Baxrayn va Hindistondan ko`plab topilgan.
Xo`jalik hujjatlari.
Mesopotamiya tarixiga oid eng qadimgi hujjatlar (er. 
avv. III ming yillik boshlari) Uruk va Jamdat-Nasrdan topilgan mingga yaqin loy 
taxtachalardir. Ular piktografik belgilar bilan yozilib, hali oxirigacha o`qilmagan. 
Lagashdan er. avv. III ming yillikka oid xo`jalik hujjatlari topilgan. Ayniqsa, er. 
avv. II ming yillikka oid ko`pgina xo`jalik hujjatlari mavjud. Ular davlat arxivlari, 
ibodatxona va xususiy arxivlarda saqlanib qolgan. Hozirgi Turkiya hududidagi 
Kultepadan er. avv. II ming yillikka oid osur va amoriy savdogarlariga tegishli 
qarz, tilxat va sud qarorlari aks etgan 10.000 loy taxtachalardan iborat arxiv; er. 
avv. II ming yillikka oid qadimgi Arrapxadan topilgan 4000 loy taxtacha; er. avv. 
XII-XI asrlarga oid Ashshur shahri arxivi, er. avv. I ming yillika oid Nippur, 
Bobil, Borsippa, Ur va Uruk shaharlari kesishgan joylardan topilgan arxivlar 
qadimgi Mesopotamiya xo`jalik hayoti to`g`risida muhim ma`lumot beradi. 
Ayniqsa, Nippurdagi savdo-tadbirkorlik bilan shug`ullangan «Murashu uyi»dan 
topilgan er. avv. V asrga oid 700 hujjat diqqatga sazovordir.
G’arb olimlarining ta’kidlashlarichaDunyodagi ilk shaharlashgan 
markazlardan biri qadimiy Uruk shahri bo‘lgan. Janubiy Mesopatamiyada Yefreyt 
daryosi irmogìda joylashgan edi, milodda avvalgi so`nggi to`rt mingyillikkacha 
10 000 dan ortiq insonlarga boshpana bo`lgan va ko`plab ijtimoiy infratuzilmalar 
va ibodatxonalar bilan maqtana olar edi. Bir ibodatxona miloddan avvalgi 3000-
yilgacha saqlanib qolgan edi; ustidan ohak suvalgan paxsa devorlardan iborat 
bo`lib, tekislik ustida qad rostlagandi. Boshqa bir muqaddas qadamjoda, 
ma`muriy binolar va ibodatxonalar puxta ishlab chiqligan ustunlar bilan 
bezatilgandi. Rangdor toshli konuslar puxta geometrik o`lchovlar asosida 
yaratilib, binolar ustini o`rab turardi, bu esa Uruk shahrini qirol
Gilgameshga bagìshlangan dostondagi “Nur taratuvchi shahar”ga qiyoslardi.
Huquqiy hujjatlar. Bizgacha Mesopotamiya tarixiga tegishli ko`plab 
huquqiy hujjatlar yetib kelgan. Ulardan eng qadimgisi podsho SHulgi qonunlari 
(er. avv. III ming yillikning oxiri); er. avv. XX asrga oid Eshnunna qonunlari, 
undan kirish va 59 modda saqlanib qolgan; er. avv. II ming yillik boshlariga 
tegishli Larsa va Issin qonunlari parchalari; Lipit-Ishtar nomli hukmdor 
qonunlarining kirish, xulosaning bir qismi va 40 ga yaqin qonun moddalari 
bizgacha yetib kelgan.
Eng katta qonunlar to`plami 247 modda, asosiy qism, xulosadan iborat 
Xammurapi qonunlaridir. Er. avv. II ming yillik o`rtalariga oid O`rta Osuriya 
qonunlari, Yangi Bobil podsholigiga oid 20 ga yaqin qonun moddalari bizgacha 
yetib kelgan.