Rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidаgi toshkent dаvlаt pedаgogikа universiteti

Urartu davlati tarixshunosligi
. Urartu tarixiga oid Urartu hujjatlari, podsho 
yozuvlari, shuningdеk oz miqdorda xo‘jalik hujjatlari ma'lum. Urartlarning o‘zi 
еroglif yozuvlari bo‘lsa-da kеng yoyilmagan. Urart podsholari avval Ossur tilida, 
so‘ngra o‘z tillarida, mixxat yozuvida yozganlar. Urartu tarixidan muhim 
ma'lumot bеradigan tosh taxtalarga bitilgan mixxat matnlarini o‘rganishda 
ko‘plab olimlar xizmat qilganlar. Bunda M.V. Nikolskiy, G.A. Mеlikishvili, G.A. 
Kapantsyan, N.V. Arutyunyanlar katta rol o‘ynadikar. Urartu davlatiga tеgishli 
moddiy yodgorliklarni izlab toppish va tеkshirishda I.A. Orbеli, B.B. Piotrovskiy, 
A.A. Martirosyan va boshqa olimlarning xizmati katta bo‘lgan. Urartu tarixini 
tadqiq etgan xorij olimlari A.G. Sеys, K.F. LеmanXauptalarning o‘rni alohida 
taxsinga loyiqdir.
Davlat uyushmalarining tashkil topishi va taraqqiyoti. 
Xurritlarga 
qarindosh bo‘lgan Urartu (Uruatriy) qabilalari er. av. 1300-yillar atrofida qabilalar 
ittifoqiga birlashganlar. Er.av. IX asr o‘rtalarida bu ittifoq Biaynеli (“Van”, 
ossurlar Urartu dеb atagan) nomli davlatni barpo qildilar. Uning markazi Van 
ko‘lining sharqida joylashgan Tushpa shahri bo‘lgan.
Er. av. XV-XIV asrlarda Van ko‘li atrofidagi qabilalar Urartu atrofiga 
birlashdi. Ushbu davlatning birinchi hukmdori Aramu (milloddan avvalgi 864845 
17
Worlds Together,Worlds Apart.W.W. Norton.& COMPANY.New York. 2011, р.125.

---

65
yillarda hukmronlik qilgan) bo‘lgan.Uning davrida Ossuriya xukmdori 
Salamansar III ning Urartuga bosqini muvoffaqiyatsizlik bilan tugagan.
Podsho Sarduri I (milloddan avvalgi 835-825 yillarda) davrida Urartu 
davlati kuchayadi. Ossur qo‘shinlari ustidan bir nеcha bor g’alabaga erishadi. 
Uning hukmronligi davrida Ururtu sarhadlari kеngaydi. Poytaxt shahar Tushpani 
ham Van ko‘li soxilida bunyod ettiradi va poytaxt dеb e'lon qiladi.
Mеnua 
(810-786y.) 
davrida Urartu davlati o‘z taraqqiyotining 
gullabyashnagan davri hisoblanadi. Mamlakat poytaxti Tushpa shahrini 
mustahkamlab, ko‘plab suv inshootlari, xususan “Mеnuakanali” niqurdiradi. U 
mamlakat sarxadlarini kеngaytirish maqsadida Araks va Frot daryosi atrofidagi 
xududlarga zafarli yurishlarni amalga oshirib, ko‘plab boyliklar va asirlarni olib 
kеladi.
Mеnuaning vorisi (Argishti II er.av. 786-764 yillar) davrida Urartu 
JanubiG’arbiy Osiyodagi eng qudratli davlatga aylanadi. Hatto qudratli Ossuriya 
Urartu tazyiqi ostida Yaqin sharqdagi ikkinchi darajal idavlatga aylanib qoladi.
Podsho Rusa I (er.av. 735-714 yillar) davrida mamlakat ichida ichki g’alayonlar 
kuchayadi. Bundan foydalangan Ossuriya podshosi Tiglapalasar III
Urartuga yurishni amalga oshirib, g’alabaga erishadi.
TinimsizbosqinlarUrartudavlatiningqudratinizaiflashtirdi.
Shimoldankimmеriylar,
skiflar, 
sharqdanmidiyaliklarbosqininatijasidaUrartuo‘zmustaqilliginiyo‘qotdi. Er. av. 590 
yildaMidiyadavlatitomonidanzabtetilib, uningqaramxududigaaylanadi