Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик



Download 7,75 Mb.
Pdf ko'rish
bet132/151
Sana28.05.2022
Hajmi7,75 Mb.
#614080
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   151
Bog'liq
True (1)

61. Ирсий ўэгарувчанлик
^Мутацион ўзгарувчанлик. ^Аодификацион ўзгарувчанликнинг организм 
генотипига даҳли бўлмайди Модификациялар билан бир қаторда ўзгарув- 
чанликнинг генотипни ўзгача килиб кўядиган бошка бир шакли бор Ўзга- 
рувчанликнинг шу шакли генотипик. ёки мутацион ўзгарувчанлик, айрим 
ўзгаришлари эса мутациялар деб аталади. Ирсий ўзгаришлар чатиштириш 
маҳалида генлар кайта комбинацияланиб колиши натижасида хали рўй 
бериши мумкин.^
Ирсий ўзгаришларнинг мавжудлиги Дарвинга маълум эди. Унинг эво- 
люция тўғрисидаги хамма наэарияси ирсий ўзгаришларнинг табиий 
т а н -
ланиши тўғрисидаги таълимотидан келнб чиқади. Ирсий ўзгарувчанлик 
табиий танланиш билан сунъий танлашнинг эарур шарт-шароитидир. Би 
Р ° к > Д а Р в и н
эамонларида ирсият тўғрисидаги тажриба маълумотлари 
х а
ли йўк ва наслдан-наслга ўтиш конунлари номаълум эди. Бу нарса 
ў з г а -
рувчанликнинг ҳ ар .х н л шаклларини кескин фарк килишга имкон бермас 
эди.
Мутациялар тўғрисидаги туш унчани фанга голланд ботаниги де Фриз 
киритган. Энотера деган ўсимликда у одатдаги шаклларнинг кескин ўзга- 
риб, бирдан бошкача бўлиб колганини кузатди, шу билан бирга бу ўзгариш- 
лар наслдан-наслга ўтиб борадиган бўлиб чиқди | М | Кейинчалик хилма- 
хил объектлар — ўсимликлар, хайвонлар, микрос^ИЯизмлар устида олиб 
борилган текширншлар мутацнон ўзгарувчанлик ходисаси барча организм- 
ларга хос эканлигини кўрсатди.
Генотипнинг моддий асоси хромосомалардир. М утациялар — таш қи ёки 
ички м уҳит омилларининг таъсири остида хромосомаларда руй берадиган 
ўзгаришлардир. Мутацион ўэгарувчанлик комбинатив ўзгарувчанликдан
117. Энотйра 
ў е и м л и гн н и н г м у т а ц н я л а р н .
www.ziyouz.com kutubxonasi


222
Ган е ти и а а со сл а р и
фарк килади. Мутациялар — генотипда янгидан вужудга келадиган ўзга- 
ришлардир, ҳолбуки комбинациялар — булар ота-она генларининг зигота 
да янгидан бирга кўшилишидир Мутациялар организм тузилиши ва функ- 
цияларининг турли томонларига дахлдор бўлади. Масалан, дрозофилада 
қанотлар шакли (токи бутунлай йўколиб кетгунича), танасининг ранги, 
танасидаги тукларнинг ривожланиши, кўэларнинг шакли ва рангининг (ки- 
зил, сарик, ок, олча ранг бўлиб кол га ни), шунингдек, кўпгина фиэиологик 
белгиларининг мутация туфайли ўзгариб колиши маълум (умри, серпушт- 
лилиги, шикастлантирувчи турли таъсирларга чидамлилиги ва бош калар).
Кескин ирсий ўзгаришлар билан бир каторда дастлабки формалардан 
салгина фарк килиб турадиган кичик мутациялар хам кўп учрайди. Ш ун- 
дай бўлса да, мутацияларнинг де Фриз кўрсатган белгилари — уларнинг 
табиатан бирдан, кескин рўй бериши ва наслдан-наслга ўтадиган бўлиши — 
ўз кучида колади. Мутациялар турли-туман йўналишларда боради ва ўз 
ҳолича организм учун фойдали, мослаштирувчи ўзгаришлар бўлмайди. Бу 
тўгрида дарвинизмга бағишланган бобда айтиб ўтилган.
Рўй берадиган кўпгина мутациялар организм учун нокулай бўлади ва 
ҳатто уни халокатга олиб бориши ҳам мумкин. Бундай мутацияларнинг кўп- 
чилиги рецессивдир. Аллел доминант генлар билан бирга кўшил^анида улар 
намоён бўлмайди. Лекин баъзида организмнинг яшаш кобилиятини пасай- 
тириб кўядиган ва хатто унинг халокатига сабаб бўладиган доминант му 
тациялар хам рўй беради. Генотипнинг ўзгариш характерига караб, мута- 
цияларнинг бир неча хили тафовут килинади.
Ген мутациялари.ГХромосомалар туэилишининг микроскопда кўринади- 
ган даражадаги ўзгаришлари билан боғлик бўлган мутациялар ҳаммадан 
кўра кўп р о к таркалгандир. Бундай мутациялар айрим генларнинг сифат 
ўзгаришларидан иборат бўлади ва гвн мутациялари деб аталади. Асосан 
микроорганизмлар устида ўткаэилган кузатишларга кўра, бундай мутация 
лар хромосомалар таркибидаги Д Н К химиявий структурасининг кайта тузи- 
лишига боғлиқ эканлиги аникланган^ Хромосома Д Н К сидаги нуклеотид- 
лар тартибининг ўзгариб колиши, бйр хил нуклеотидлар йўколиб, ўрнига 
бошкалари кўшилиб қолиши Д Н К да хосил бўладиган Р Н К молекуласи 
таркибини ўзгартириб кўяди, бу эса, ўз навбатида, оқсил молекуласи синтеэ- 
ланишида аминокислоталарнинг бошкача тартибда туриб колишига сабаб
Қ а м о т л а р ш а к л и аа к а т т а - к и ч и м л и г и н м н г ў а г а р и ш и
К ў а л а р л и г м а н т а ц и я с и аа ш а к л и и и н г ў з г а р и ш и
К ў а
п и г м а и т а ц и а с и н и и г
с о м а т и к м у т а ц и а с и , к ў э -
м м нг п а с т н и и и с м и д а л и г -
м « н т
л а и д о
б ў л м а г а н
118. Дроэофнланннг турлн мутацмяларн.
www.ziyouz.com kutubxonasi


И р с и й ў э га р у в ч а н л и н
223
бўлади (163- бет). Натижада хужайрада янги оксил синтеэланади, бу эса 
организмда янги хоссалар пайдо бўлишига олиб боради.
Хромосома мутациялари. Хромосомаларнинг кўзга кўринарли ўзгариш- 
ларига алокадор мутациялар маълум. Масалан, бир хромосома кисмининг 
унга гомологик бўлмаган бошка хромосомага ўтиб колиши, хромосома кис- 
мининг 180° га айланиши ва айрим хромосомаларнинг бошка бир канча 
структура ўзгаришлари ана шу ўзгаришлар жумласига киради.
Глромосомалар сонининг ўзгариб колиши мутацияларнинг алохида тои- 
фаснга киради. Бу мутациялар баъэи хромосомаларнинг ортикча пайдо 
бўлиши ёки йўколиб кетишидан иборат. Хромосомалар таркибидаги бун- 
дай ўзгаришлар мейознинг нормал бориши кандай бўлмасин бирор сабаб 
билан издан чикиб, хромосомаларнинг киз хужайралар ўртасида нормал 
таксимланиши ўрнига иккала гомологик хромосомалар битта ҳужайрага 
ўтиб колганида рўй беради. Бу хилдаги ўзгаришлар одатда организмнинг 
яшаш кобилиятини пасайтириб юборади^
Ирсий ўзгаришларнинг алоҳида бир тури хромосомалар сонининг кар- 
рали кўлайиши билан ифодаланадиган полиплоидиядир. Полиплоидларнинг 
юзага келиши одатда митоз ёки мейоз процессларининг издан чикишига 
боғлик бўлади. М итотик бўлинишда хромосомалар баъэан хужайранинг 
кутбларига таркалмай ва киз ядролар ҳосил килмай, ўша ядронинг ўзида 
колаверади. Агар ана шу процесс жинсий ҳужайрада эмас, балки диплоид 
хромосомалар тўплами бор соматик хужайрада рўй берса, у вактда тезда 
хромосомалар тўплами диплоид сондан икки баравар кў п бўлган тетраплоид 
хужайра ҳосил бўлади. Демак, унда иккита гаплоид тўплам ўрнига тўртта 
тўплам (4 п) бўлади. Бундай ҳодиса мейозда рўй берса, конъюгацияланув- 
чи гомологик хромосомалар карам а-карш н қутбларга таркалиб кетмай 
диплоид гаметалар хосил бўлади Уруғланишда шундай гамета нормал гап- 
лоид гамета билан кўшилса, триплоид эигота (3 п) хосил бўлади. Гамета 
ларнинг иккаласи диплоид бўлса, бунда тетраплоид гамета (4 п) ҳосил бў- 
лади.
Полиплоид турлар табиатда ўсимликларда кўп таркалган ва хайвон 
ларда жуда кам учрайди Усимликлардаги полиллоидлар диллоидларга ка- 
раганда кўпинча кучли ўсиши, уруғлари ва меваларининг йирик ва салмок- 
ли бўлиши билан характерланади ва хоказо. Ю>фри ҳосилли ўсимлик нав 
ларини яратиш борасидаги ишда полиплоидия ходисасидан кенг фойдалани- 
лади.
Хозир бўлиниб турган ҳужайраларга бўлиниш дугини (уруғини) еми- 
радиган, аммо хромосомаларнинг икки баравар кўпайишига тўскинлик кил- 
майдиган заҳарлар (масалан, колхицин) билан таъсир кўрсатиб, тажриба 
йўли билан полиплоидлар олиш имконини берадиган методлар ишлаб чи- 
килган.
К о м а т и к мутациялар. Мутациялар хромосомаларнинг тузилиши ( Д Н К
молекуласидаги нуклеотидларнинг ўзгариши) ёки сонининг ўзгариши билан 
боғлик бўлади. Бундай ўзгаришлар жинсий хужайраларда рўй берса, улар 
ўша жинсий хужайралардан етишиб чикадиган авлодда намоён бўлади. 
Лекин бундай ўэгаришлар соматик ҳужайраларда ҳам рўй бериши мумкин. 
Бунга соматик мутациялар дейилади. Бундай мутациялар организмнинг 
ўзгарган хужайралардан ривожланиб борадиган кисмининг белгиси ўзга- 
ришига олиб б о р а д ^ холос. 
расмда дрозофила кўзининг бир қисмини 
эгаллаб олган соматик о к кў з л и к мутацияси тасвирланган.
www.ziyouz.com kutubxonasi


224
Г е н е т и к л асо сл е р и
Соматик хужайралардан янги органиэм нужудга кеамайдиган бўлгани 
учун ҳайвонларда соматик мутациялар наслдан-наслга ўтмайди. Ўсимлик- 
ларда ахвол бошкача. Юзага келган ўэгаришни парҳеш на пайванд килиш 
йўли билан баъзан сақлаб колиш мумкин бўлади, бунда мазкур ўзгариш 
баркарор ва наслдан-наслга ўтадиган бўлиб колади.
Мутацияларнинг тез-тез учраши ва сабаблари. Рўй берадиган мутация- 
ларни ҳисобга олиб бориш жуда кийин. Мутацияларнинг кўпчилиги рецес- 
сив бўлади. Улар жинсий ҳужайраларнинг хромосомалардан жой олган 
генларда юзага келади. Янги пайдо бўлган рецессив мутацияни ўзига жо 
килган гамета уруғланиш вақтида одатда бундай мутацияси й ў к гамета 
билан кўшилади. Ш у сабабдан янги юзага келган мутация фенотипик жи- 
ҳатдан маълум бермайди Лекин кейинги авлодларда у ўзига жой берган 
хромосома билан биргаликда кўпайиб, мазкур тур индивидлари орасида 
таркалиб боради. Бир хилдаги рецессив мутацияни ўзига ж о килган гаме- 
та бирга кўшилса, шундагина бу мутация фенотипик жиҳатдан намоён бў- 
лади.
Айрим олинган ҳар бир ген мутацияси табиий шароитда жуда камдан 
кам рўй беради. Геннинг бундай кам ўзгарувчанлиги табиий танланиш учун 
етарли материал бера олмайди деган фикр пайдо бўлиши мумкин. Х а к и к а т - 
да бундай эмас Организмда бир неча минг ген бўлади, шунга кўра мута- 
цияларнинг умумий сони катта бўлиб чикади. Масалан, бояги дроэофила- 
нинг ўэида гаметаларининг тахминан 5%  ида кандай бўлмасин бирор хил 
мутация бўлиши ҳисоблаб чикилган. Дроэофиланинг табиий популяцня- 
ларида мутацияларнинг канчалик таркалганлигини аниқлаш учун турли 
географик зоналарда ўтказилган кузатишлар ўша популяциялйрнинг хилма- 
хил мутациялар билан «тўлиб-тошганини», буларнинг кўпчилиги рецессив 
бўлгани учун маълум бермаслигини кўрсатди.
Хар кайси генда мутация камдан-кам рўй берадиган бўлгани учун ген 
анча баркарор, турғун бўлади деб айтиш мумкин. Бунинг биологик жиҳат- 
дан катта аҳамияти бор. Генлар осон ва тез-тез ўзгариб турадиган бўлгани- 
да эди, турнинг яшашн мумкин бўлмай колар эди, чунки ҳар бир яиги авлод 
да организмлар ота-оналарига ўҳшамайдиган, тамомила янги бир нарсага 
айланиб борган бўлур эди. Турнинг нисбий баркарорлиги, турғунлиги 
организмнинг яшаш шароитларнга мослашуви учун муҳим шартдир.
Мутацияланишга кодир бўлиш геннинг асосий хоссаларидан биридир. 
Маълумки, ҳар бир айрим мутация қандай бўлмасин бирор сабаб туфайли 
рўй беради. Бирок, кўпчилик ҳолларда бу сабаблар бизга номаълум бўлиб 
колаверади. Мутациялар та ш ки муҳитдаги ўзгаришлар билан боғлик. Буни 
ишончли килиб шу билан исботланадики. турли-туман та ш ки омилларни 
сунъий йўл билан таъсир эттириб туриб, рўй берадиган мутациялар сонини 
кескин кўпайтириш мумкин. Тажриба йўли билан мутациялар олишда нук- 
леин кислоталарга таъсир киладиган омиллар айникса самарали ҳисобла- 
нади Бу — тушунарли, чунки генлар Д Н К занжирининг бир кисмидир.
Тажриба йўли билан мутациялар олиш. Рўй бериб турадиган ирсий ўэ- 
гаришларнинг сони тажрибада биринчи марта Рентген нурлари таъсирида 
кескин оширилди. Бу нурларни таъсир эттириш билан олинадиган мутация- 
лар сонини 150 баравар ва бундан ҳам зиёдрок кўпайтиришга муваффак 
бўлинди. Ўшандан бери бактериялар билан вируслардан тортиб то сут эми- 
зувчи ҳайвонлар ва гулли ўсимликларгача бўлган турли-туман организм- 
ларда тажриба йўли билан мутациялар хосил килиб кўрилди. Рентген нур-
www.ziyouz.com kutubxonasi


И р си й у э гя р у в ч а н л и к
225
лар ва бошка турдаги иондаштирувчи нурдардан ташкари. мутацинларни 
кар хид химиявий ва фиэик таъсирлар бидан; температура таъсирдари би- 
лан, газ режимини, намлик ва бошкаларни ўзгартириш йўли билан хосил 
килиш мумкин. Моддалар алмашинуви процессига, айникса Д Н К синтезига 
оид ўзгаришлар мутация процессига хам таъсир кўрсатади. Мутациялар 
ҳосил килиш амалий жиҳатдан хам аҳамиятга эга, чунки у ирсий ўэгарув 
чанликни оширади ва шу тарика танлаш учун материал беради.
Ирсий ўэгарувчанликдаги гомологик каторлар конуни. Н. И. Вавилов 
томонидан мухим бир конуният аниқланган эди. Бу конуният ирсий ўзга- 
рувчанликдаги гомологик каторлар қонуни деган ном билан маълум. Бу 
конун мохият эътибори билан шундан иборатки, генетик ж и ҳа тд а н бир- 

Download 7,75 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   151




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish