Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик

Географ ик критерий турнинг табиатда эгаллаган муайян ареалидир. 
Бу ареал катта ёки кичик, у з у к -у з у к ёки яхлит бўлиши мумкин. Ҳ ам м аёкка 
ва аксарн ннсон фаолиятига б о ғл н к ҳолда та ркалган турлар бор (бегона 
ўтлар, зараркунанда ҳаш аротларнинг талайгина тур лар и). Географик кри- 
терий хам ҳал килувчи критерий бўла олмайди.
Э кологик критерийнинг асосини тур яшаётган та ш ки муҳит факторла- 
рининг йиғиндиси ташкил этади. М асалан, айиктовон ўтл о к ва далаларда 
та рқалган; бирмунча нам жойларда ўрмаловчи айиктовон ўсади; дарё ва 
ҳовузлар бўйида, б о т ко к жойларда куёнўт учрайди.
Ҳоэир олимлар турнинг органик олам системасидаги ўрнини янада му 
каммал аниклаш га имкон бераднган бош ка критерийларни ҳам ишлаб чи 
қиш га н (оксиллар ва нуклеин кислоталарнинг ф аркига қараб )
Турга мансубликни аниқлаш да у ёки бу критерийдан фойдалаииш етар- 
ли бўлмайди; ф акат критерийлар йиғиндиси ва улар ўзаро бир бирини тас- 
диклаш и турни тўғр и характерлайди.
Популяция — эволюция бирлиги. Ҳ ар кандай тур индивидлари ареал 
доирасида нотекис, гўёки оролларга ўхшаб та ркалган, яъни ўша индивид- 
лар зич яшайдиган жойлар сийрак яшайдиган жойлар билан алмашинади. 
Ғарбий Сибирнинг ўрмон-даш т зонасида кайин ороллар холнда та рқалган 
бўлиб, қайинэорлар, даш т ўрмонлар алмашиниб туради. СССР Европа қис- 
мининг ўрта минтакасида қайин зич ўрмон ҳосил қилади. Соф кайинзор 
ларда ҳар 1 км5 майдонда минглаб дарахт ўсса, аралаш ўрмонларда бир 
неча юз туп дарахт ўсади. Кайин калин ўсган бундай жойлар ўтлоклар 
билан алмашиниб боради, ўтлоқларда ( км 2 майдонда бир неча туп қайин 
учрайди.
Бир тур индивидларининг ареалда нотекис таркалиш и шу ареалнинг 
турли кисмларида ^арор топган яшаш шароити (м икроиклим , о зиқ объект 
лари, тупрок, бош ка турлар ва ҳока зо л а р )н ин г ҳар ҳиллигнга боғлик. Ҳаё- 
ти дов-дарахтларга б о ғл и қ бўлган турлар ареалларда ўрмон жойларни эгал- 
лайди. Европа кўрсичқонининг колониялари ўрмон чеккаларида ва ўтлоқ- 
ларда учрайди, ки ч и тки ў т ариқлар бўйида, экинэорларда, йўл чеккаларида 
ўсади.
Ҳар кандай турнинг индивидлари я кка -я кка эмас, балки гур у ҳ -гу р у ҳ бў 
либ яшайди; узо к вакт давомида бундай гуруҳлардаги индивидлар ораси 
да м ураккаб ўзаро муносабатлар пайдо бўлган. Бир турнинг ареалнинг