Ўрта ма кта бни нг 10- 11- синфлари учун дарслик

дивидлар ўртасида уларни бир-биридан аж ратиб турадиган тафовутлар 
ҳосил қилиш умумий хоссаси ўзгарувчанлик деб аталади.
Органиэмларнинг барча белгилари: та ш ки ва ички туэилиши, физиоло- 
гияси, хатти-ҳаракати ва бош қа хусусиятлари ўзгарувчан бўлади. Бир жуф т 
ҳайвон наслида ёки бир дона мева уруғидан етишган ўсимликлар орасида 
ниҳоятда бир хил бўлган индивидларни учратиш мумкин эмас. Бир зотга 
мансуб кўйлар подасида ҳар бир кўй зўрға сезиладиган хусусиятлари: та- 
насининг ка тта -ки чи кл и ги, оёклари, бош ининг уэунлиги, ж унининг ранги, 
узунлиги ва ж ингал акл арининг зичлиги, овози, хатти-ҳаракати билан ф арк 
килади. Золотая розга (м ураккабгулдош лардан) тўпгулларининг чеккаси- 
даги тилсимон гулларнинг сони 5 тадан 8 тагача етади К а р ға ту ё к (айик- 
товог(дошлардан) гултож баргларининг сони 6 та, баъзан 7— 8 та бўлади. 
Бир турга ёки бир навга мансуб ўсимликлар гуллаш, меваларининг етилиш 
муддати, к у р ғо кч и л и кка чндамлилиги ва б ош ка хоссалари бнлан бнр-бирн- 
дан бирмунча ф арк килади. Индивидлари, ўзгарувчан бўлгани учун попу- 
ляция хилма-хил бўлнб колади.
Д арвин ўзгарувчанликнинг икки хилини — ирсий бўлмаган ва ирсий 
ўзгарувчанликни фарк килган.
Ирсий бўлмаган, яъни модификацион ўзгарувчаилик. М уайян эот, иав 
ёки тур га мансуб бўлган барча индивидлар маълум бир сабаб таъсирида 
бир йўналишда ўэгариши аллақачон пайқалган эди. Одам томонидан яра- 
тилгандаги каби шароит бўлмаса, маданий ўсимликларнинг навлари ўз 
сифатларини йўкотади. М асалан, бош карам иссиқ мамлакатларда ўстирил- 
ганда бош ўрамайди. Ўсимликлар яхши ўғитланганда, суғорилганда ва 
ёруғликдан яхши фойдаланганда кучли шохлаб, кўп ҳосил бериши маълум. 
Ем -хаш ак етарлича тўйимли бўлмаган тоғли жойларга ёки оролларга олиб 
келинган от зотлари вакт ўтиш и билан паст бўйли (лакана) бўлиб коладн.
2 - 1736
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

18
Э а о и ю ц и о и т а ъ л и м о т
Зотсиз ҳайвонлар яхши шароитда бокилиб, парвариш килинганида маҳ- 
сулдорлиги ортади Л екин бу ўэгариш ларнинг хаммаси ирснятга бо ғл и қ 
бўлмайдн, яъни ирсийланмайди на агар ўсимлик ёки қайван аввалги яшаш 
шароитига ўтказилса, белгилари яна асли ҳолига кайтади.
Ирсий бўлмаган, яъни модификацион ўэгарувчанликнинг сабаблари Д а р - 
вин даврида кам ўрганилган. Организм хам генлар таъсирида, хам яшаш 
муҳити шароити таъсирида шаклланиш и ҳоэир аникланган. Ана шу шароит 
ирсий бўлм аган, яъни модификацион ўзгарувчанлик сабабчисидир. Бун- 
дай шароитда ўсимликлар тез ёки секин ўсиши ва ривожланиш и, гулининг 
ранги ўзгариш и мумкин, лекин генлар ўзгармайди. Ирсий бўлмаган ўзга- 
рувчанлик туфайли популяцияларнинг индивидлари ўзгариб турадиган му- 
хнт шароитига мослашган бўлади.
Ирснй ўзгарувчанлик. Модификацион ўэгарувчанлнкдан та ш кари, ўэ- 
гарувчанликнинг яна бир шакли — ирсий ўзгарувчанлик м авжуд, у хромо- 
сомалар ёкн генларга, яъни ирсиятнинг моддин асосларига дахлдордир. 
И рсий ўэгаришлар Д арвинга яхши маълум эди, у эволюцияда бу ўзгариш - 
лар катта роль ўйнайди, деб хисоблаган.
Д арвин даврида ирсий ўзгарувчанлик сабаблари ҳам кам текш ирилган 
эди Ирсий ўэгаришлар генлар ўзгариш ига ёки наслда уларнинг янги ком 
бинациялари ҳосил бўлиш ига боғликлиги ҳозир аникланган. Чунончи, ир- 
сий ўзгарувчанликнинг бир тури — мутациялар генларнинг ўзгариш ига боғ- 
л и к бўлади; бош ка бир тури — комбинацион ўэгарувчанлик — наслда ген- 
ларнинг янгича комбинацияланишидан келиб чикади; учинчи хил — нис- 
бий ўзгарувчанлик битта геннинг ўэи бир эмас, балки икки ва ундан о р ти к 
белгининг ш аклланиш ига таъсир этишига боғликдир. Ш унд ай килиб, ирсий
К
а п л л я к
к а и о т и н и н г н л ц ш и
С и б и р и б у г у с и н и н г ш о х л л р н
К д т т д ц о н н ў п н и и г м у т а ц н я с и
ИОрмлЛ ўсн^
М у т л ц и я