Ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида мантиқ илмининг фалсафий билимлар тизимидаги ўрни

Форобий бошланғич билимлар ҳақида

• Хулосалаш, исботлаш учун асос бўлувчи билимлар қаторига Форобий инсонлар орасида кенг тарқалган ва улар томонидан ҳақиқат деб тан олинган билимларни киритади. Бу каби билимларни машҳурот деб атайди. Улар чин ёки хато бўлиши мумкин. Масалан “ота – онани хурмат қилиш ҳар бир фарзанднинг бурчидир”, деган фикр худди шу каби чин билимни ифодалайди. Мутафаккир ҳаммага маълум бўлган фикрларни саккиз турга бўлади ва уларни ифодаловчи қуйидаги мулоҳазаларни кўрсатиб беради:

Ҳаммага маълум бўлган фикрларни ифодаловчи мулоҳазалар

• ҳам чин, ҳам ишончли бўлган мулоҳазалар;
• тўлиқ ёки қисман чин бўлган мулоҳазалар;
• ҳақиқатга ўхшаш мулоҳазалар;
• тушунтирувчи мулоҳазалар;
• зарурий мулоҳазалар;
• шартсиз мулоҳазалар;
• эҳтимолий мулоҳазалар;
• назарий ва амалий фанларнинг мулоҳазалари.

Форобий бошланғич билимлар ҳақида

• Форобий сезги аъзолари воситасида хосил қилинадиган билимларни, ҳиссий билиш натижалари - махсулот деб атайди. Унинг фикрича, буюм ва ходисаларнинг муайян физик хусусиятларининг сезги аъзоларига таъсири натижасида инсон бу буюмлар ва уларнинг хусусиятлари ҳақида билимга эга бўлади. Бу билим асосан буюм ва ходисаларнинг ташқи белгиларини, яъни акциденцияларни ифодалайди. Инсон ҳиссий билиш воситасида буюмнинг ташқи кўриниши, тузилиши ҳақида билимга эга бўлади, лекин буюмнинг моҳиятини била олмайди.

Форобий бошланғич билимлар ҳақида

• Форобий шундай деб ёзади: «Ташқи сезгилар соф тушунчаларни қабул қилмайди, уларни (моддий субстрат билан) аралаштириб юборади ва қабул қилаётган объект йўқолгандан сўнг уларни мустаҳкамлайди. Сезги (масалан) Зайдни инсоннинг соф тушунчаси сифатида қабул қилмайди, (реал) инсонни, унга фақат сон, сифат, ўрин, вазият ва бошқа (категория)лар эмас, балки янада кўп сонли ҳолатларнинг тааллуқли бўлишини қабул қилмайди. Агар бу ҳолатлар инсон (тушунчасининг) ҳақиқий моҳиятига кирганда, унда улар ҳамма одамлар учун умумий бўлган бўларди».
• Демак, Форобийнинг фикрича, сезгилар воситасида инсон якка буюмларнинг жузъий жиҳатларини билади ва улар ҳақида эмпирик тушунча хосил қилади. Лекин сезгилар умумий тушунчалар ҳақида билим бермайди.