Ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида мантиқ илмининг фалсафий билимлар тизимидаги ўрни

МУЛОҲАЗАЛАРНИНГ ЧИНЛИГИ

Мутафаккир мулоҳазаларнинг чинлигини аниқлашда алмаштириш усулини ҳам қўллайди. Унинг таъкидлашича, берилган мулоҳазанинг субъект ва предикатларининг ўрни алмаштирилганда, уларнинг мазмуни ўзгармаса мулоҳаза чин бўлади, мазмуни ўзгарса мулоҳаза хато бўлади. У жузъий инкор мулоҳазани алмаштириб бўлмайди, чунки мулоҳаза алмаштирилганда ўз чинлигини сақлаб қолмайди, деб кўрсатади. Бу фикр мантиқ фанининг кейинги тараққиёти давомида тасдиқланди.

Форобий мулоҳазаларни модаллигига кўра зарурий (аподиктик), имконий ва ноимконий турларига ажратади. Имконий мулоҳаза ҳақиқатда мавжуд бўлган ёки мавжуд бўлиши мумкин бўлган ҳолатларни ифодалайди. Ноимконий мулоҳаза эса мавжуд бўла олмайдиган мулоҳазаларни ифодалайди.

Форобий бошланғич билимлар ҳақида

Форобий «Мантиқ илмига кириш» асарида бошланғич билимларнинг қуйидаги турларини кўрсатиб ўтган:

1.Мақбулот – нуфузли, обрўли кишилар томонидан тасдиқланган ва улар белгилаб берган билимлар;

2.Машҳурот – инсонлар орасида кенг таркалган ва чин деб қабул қилинган билимлар;

3.Маҳсулот – сезги аъзолари воситасида хосил қилинган билимлар;

4.Мақбулоти аввал – илмнинг бошланишидаёк маълум бўлган чин фикрлар, яъни аксиомалар.

Донишмандлар фикрини мухокама ва мунозарада исботсиз қабул қилиш, бошланғич билим сифатида талқин этиш, фақат Форобийдагина эмас, илк ўрта асрлар даври мусулмон Шарқининг бошқа файласуфлари асарларида ҳам учрайди.

Форобий авторитетлар ҳақида

• Форобий шахсларнинг кўрсатмаларига асосланишда меъёрга амал қилиш зарурлигини таъкидлайди. Унингча, инсон ҳеч качон нуфузли шахсларни ҳақиқатдан устун қўймаслиги керак. «Инсон ақлий қобилиятларини шундай яхшилаши керакки, унинг иродаси ҳақиқатга йўналтирилган бўлсин. Аристотелга тақлид қилиш шундай бўлиши керакки, токи унга бўлган муҳаббат ҳеч қачон шу даражага етмасинки, уни ҳақиқатдан афзалроқ кўрмасинлар, токи ундан нафратланмасинлар ва уни рад этиш истагида бўлмасинлар». Мутафаккирнинг бу фикрлари хозирги даврда ҳам ниҳоятда муҳим аҳамиятга эга.