Ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида мантиқ илмининг фалсафий билимлар тизимидаги ўрни

Мулоҳазаларнинг турлари

Умумий ва жузъий мулоҳазалардан фарқ килган ҳолда ноаниқ мулоҳазалар миқдорий кўрсатгичга эга эмас. Худи шу ҳолат уларнинг ноаниқ бўлишига сабаб бўлади. Форобий бу ҳакда шундай деб ёзади: «Ноаниқ мулоҳазаларнинг ҳеч бири ҳеч қандай миқдорий кўрсаткичга, умумийсига ҳам, хусусийсига ҳам эга бўлмаган мулоҳазалардир». Масалан, «инсон оқ» ва «инсон оқ эмас» дейилса, бу фикрнинг ҳамма инсонлар ёки уларнинг баъзилари ҳақида айтилгани номаълум.

Форобий Аристотель каби ноаниқ мулоҳазаларни жузъий мулоҳазага эквивалент деб талқин қилди. У умумий тасдиқ, умумий инкор, жузъий тасдиқ, жузъий инкор мулоҳазалар қатъий силлогизмнинг асослари бўлади деб, кўрсатади. Бу ҳам ҳозирги мантиқда оддий мулоҳазаларнинг миқдор ва сифати бўйича бирлашган классификациясида ўз ифодасини топган.

Мулоҳазалар ўртасидаги муносабатлар

Чинлигига кўра мулоҳазалар ўртасидаги муносабатни аниқлаш билишда муҳим аҳамиятга эга. Форобий бу масалага ҳам батафсил тўхталиб ўтади. У субъект ва предикатлари бир хил тушунчалар орқали ифодаланган, лекин миқдори ва мазмунига кўра фарқланувчи мулоҳазаларни ўзаро таққослаш мумкин, деб таъкидлайди. У қатъий мулоҳазалар ўртасидаги контрарлик ва контрадикторлик муносабатларини тахлил қилади.

Мутафаккир фикрича, контрар, яъни қарама-қаршилик муносабати мазмунига кўра фарқланувчи умумий мулоҳазалар ўртасида мавжуд бўлади. Бир-бирини инкор этувчи мулоҳаза бир вақтда чин бўлмайди, лекин хато бўлиши мумкин. Улардан бири чин бўлса, бошқаси хато бўлади.

Бир-бирини инкор этувчи икки жузъий мулоҳаза бир вақтда чин бўлиши мумкин, лекин хато бўлолмайди.

Мулоҳазалар ўртасидаги муносабатлар

Контрадикторлик, яъни зиддият муносабатлари миқдори ва мазмунига кўра фарқланувчи мулоҳазалар ўртасида мавжуд бўлади. Бу мулоҳазалардан бири чин бўлса, иккинчиси албатта, хато бўлади.

Мулоҳазаларнинг чин ёки хатолигини аниқлашда Форобий зиддият қонуни ва учинчиси истисно қонунининг аҳамиятини таъкидлайди, лекин ўзаро бўйсуниш муносабатида бўлган мулоҳазаларни тахлил қилмайди.