Ўрта асрларда Яқин ва Ўрта Шарқ мамлакатларида мантиқ илмининг фалсафий билимлар тизимидаги ўрни

Форобий тушунча ҳақида

• Тушунчалар сўз орқали ифодаланади. Форобий сўзларни икки гурухга: оддий ва мураккабга ажратади. Оддий сўзлар ё номни ё феълни ё қўшимчани ифодалайди. Ном мустақил мазмунни ифодаловчи “инсон”, “ўсимлик” каби сўзлардир. Номлар бир маъноли ва кўп маъноли бўлади. Номлар индивидуал буюмларни ёки икки ва ундан ортиқ бўлган буюмларни ифодалайди. Биринчиси якка индивидуал ном, иккинчиси умумий ном ёки унверсалия деб аталади. Умумий номлар умумий конкрет ва умумий мавҳум бўлади.

Тушунчанинг ифодаланиш шакллари

Феъл маълум ғояни ифодаловчи сўз бўлиб, моҳиятига кўра шу ғоя мавжуд бўлган вақтни билдиради. У мустақил тушуниш мумкин бўлган сўздир. Масалан: “боради”, “борди” ва х.к.

Қўшимча - ўзи мустақил бирор маънони англатмайдиган сўздир. У номга ёки феълга қўшилгандагина бирор мазмунни билдиради. Қўшимчани эга ҳам, кесим ҳам бўла олмаслиги унинг фарқ қилувчи белгиси ҳисобланади. У ё эгани ё кесимнинг бир қисми бўлиши мумкин.

Ном ҳам, эга ҳам кесим бўлиши мумкин. Масалан: “Зайд – инсондир” деганимизда, фикрнинг ҳар икки қисми номдан тузилади. Феълнинг фарқ қилувчи белгиси шуки, у моҳиятига кўра кесимни ифодалайди. Баъзан у эга вазифасини ҳам бажариши мумкин. Масалан: “юраётган инсондир” каби.

Тушунча ва сўз

Мураккаб тузилган сўзлар икки гурухга 1. Тўлиқ тузилган мураккаб cўз. 2. Тўлиқ тузилмаган мураккаб сўз.

Тўлиқ тузилган мураккаб сўзлар тугалланган фикрни ифодалайди: “Зайд инсондир”. Тўлиқ тузилмаганлари эса тугалланган фикрни билдирмайди: “Зайднинг дўсти”.

Ўзида кўпликни ифодаламаган тушунчалар якка тушунчалардир. Масалан: Соқрат, бу инсон, бу уй ва х.к. “Бу”, “у” каби сўзлар билан боғланган тушунчалар яккаликни ифодалайди.

Умумий тушунчалар ташқи олам предметларининг кўпчилиги учун чин бўлган тушунчалардир. Масалан: “инсон”, “уй” каби. Бу тушунчаларнинг ҳар бири кўплаб индивидуал якка педметларни ифодалайди. Ҳар қандай индивидуаллик учун умумий тушунча чин (предикат) ҳисобланади. Индивидуаллик умумийликнинг исботи ҳисобланади. Масалан: Зайд, Амр сўзларининг ҳар бири учун инсон тушунчаси чин (предикат) ҳисобланади