Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

9.5. Ilmiy-texnik progress va iqtisodiy taraqqiyot 
 
Yaponiya taraqqiyotida, 
uning iqtisodiy 
“mo`jiza”sida 
ilmiy-texnik 
taraqqiyotning o`rni beqiyosdir. 90 – yillarga kelib Yaponiya kapital xarajatlari 
AQSH darajasiga yetdi. Agar buni aholi jon boshiga hisoblaganda AQSH darajasidan 
ikki barobar yuqoridir. Aytish mumkinki, kapital xarajatlar bo`yicha Yaponiya 
dunyoda liderlik qiladi. Amortizatsiya ajratmalari 
ham 
yuqori 
darajada 
bo`lishga 
qaramasdan 
investitsiyaning asosiy qismi mashina, jixozlar va 
texnologiyaga sarf etilib, raqobatdoshlikka qaratiladi. 
Yaponiya sanoatchilarining diqqati doimo ilmiy-
texnik rivojiga qaratilgan. Bunda asosiy o`rinni ilmiy-
tadqiqot tajriba-konstruktorlik ishlari investitsiyasi 
egallaydi (ITTKI). Buning asosiy maqsadi ilmiy 
g`oyalarni ishlab chiqish va tadbiq etishdan iboratdir. 
Ilg
а
ri 
Yap
о
niya 
t
ех
n
о
l
о
giyasini 
b
о
shq
а
m
а
ml
а
k
а
tl
а
r 
bil
а
n 
ist
а
r 
– 
ist
а
m
а
y b
а
h
а
m ko`rg
а
n. Bir
о
q, 
endi v
а
ziyat o`zg
а
r
а
b
о
shl
а
di. 
Yap
о
niya bo`yich
а
mut
аха
ssis 
R
о
n
а
ld 
Мо
rz
е
ning 
fikrich
а
, 
“Ul
а
r 
yangi 
industri
а
l 
m
а
ml
а
k
а
tl
а
rning 
iqtis
о
diy 
kuch
а
yishig
а
yord
а
m 
b
е
r
а
di 
h
а
md
а
shu tuf
а
yli u 
е
rl
а
rd
а
siyosiy v
а
str
а
t
е
gik t
а
yanchg
а
eg
а
bo`l
а
di”.

---

244
Keyingi 20 yil ichida ilm, texnika va texnologiya rivoji uchun qilingan jami 
xarajatlar 8 marta ortgan. Bu Yaponiyaning bu sohada dunyoda birinchi o`rinda 
turishini bildiradi. Lekin bunda asosiy yuk xususiy kompaniyalar yelkasida bo`lib, 
davlat mamlakatda ilmiy-tadqiqot ishlarini mujassamlashtirish va ITTKIni 
rivojlantirish, 
davlat 
dasturini 
amalga 
oshirish, 
xususiy 
kompaniyalarni 
rag`batlantirish ishlarini bajaradi. Shuni qayd qilish kerakki, bu sohada davlat bilan 
xususiy sektor o`rtasida aniq mehnat taqsimoti mavjud.
ITTKI xarajatlarining 80 foizi xususiy sektorga to`g`ri keladi. Umumiy 
bunday xarajatlarning 2/3 qismini elektronika, kimyo sanoati va kemasozlik tashkil 
etadi. 70-90 – yillar ichida Yaponiyada kompyuter va ofis jixozlari ishlab chiqarish 
xarajatlari 40 barobarga ko`paytirilgan. Ko`pchilik kompaniyalarda ITTKI xarajatlari 
uncha ko`p bo`lmasa ham samaradorlik yuqoridir. 
Yaponiyaning taraqqiyot muvaffaqiyatini ko`pincha g`arb texnologiyalari 
importi hisobiga bo`lgan, degan tushunchalar mavjud, o`zlari esa hech yangilik 
yaratmaydi, deyishadi. Amalda esa unday emas, chunki Yaponiya kompaniyalari 
ko`p sohada yangi texnologiya bo`yicha yetakchilik qiladilar va import texnologiyani 
esa takomillashtiradilar. O`z kashfiyotlarini ro`yxatdan o`tkazib, patentlashtirish 
xolati ko`p uchraydi. Masalan, “Hitachi” kompaniyasi ITTKIga to`xtovsiz o`z 
xarajatlarini kengayt irib boradi, 1997 – yilning o`zida texnologiya litsenziyalarini 
sotishdan olgan foydasi 50 mlrd. ienni tashkil etgan, qaysiki kompaniya umumiy 
foydasining 48 foiziga to`g`ri keladi. 1981 – yili “Hitachi” kompaniyasi diqqat 
markazini patentlar sifatiga qaratish yo`nalishini qo`llab, patentlarni “oltin”, 
“kumush” va “bronzalarga” bo`lgan. Shu bilan birga o`zida intellektual mulki 
bo`lishini tashkil etib, bu bo`lim strategik muhim kashfiyotlarni ajratib “oltin” statusi 
berish va ularni aniq texnologiyaga aylantirish, litsenziyalarni sotish ishlarini bajara 
boshlagan.
Hozirgi vaqtda “Hitachi” kompangiyasi 50 mingdan ortiq Yaponiya va chetda 
ro`yxatga olingan patentlarga ega. Har yili kamida 10 ming yangi patentlar uchun 
buyurtma beradi. Kashfiyot mahsulotlarini tenglashtirish uchun (o`zimi, chetdami, 
ayniqsa AQSHda) qattiq raqobat kurashi boradi. 

---

245
O`rta, kichik korxonalar ham yirik kompaniyalar kabi ITTKI xarajatlariga 
imkoniyatlari bo`lmasa ham tadqiqot ishlarini olib boradilar, injener-texnik xodimlar 
bilan yangi texnologiya yaratish sohasida doimiy uchrashuv, muloqotlar tashkil etib 
turadilar.
Amaliy fanlarda muvaffaqiyat juda kuchli bo`lishiga qaramay keyingi yillarda 
fundamental tadqiqotlarda zaiflik sezila boshladi. Agar bu sohada asosan chet 
mamlakat muvaffaqiyatiga ishonilgan bo`lsa, endi qattiq patent tizimi qo`llanilishi 
bilan bu muammoga aylanmoqda. 
Yaponiya hukumati bunga e’tibor berib, sabablarini o`rgangan xolda umuman 
ilmiy-tadqiqot tizimi, ta’lim tuzumlari kabilarni takomillashtirish chora-tadbirlarini 
qo`llashga qaratilgan dasturlar tuzishga qaratilgan katta xajmdagi islohotlar amalga 
oshirilishini kutish kerak.