10-MAVZU. TURIZMDA INVESTITSIYA VA INVESTITSION
LOYIHALAR
10.1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari
10.2. Turizm industriyasida xorijiy investitsiyalarning usullari va shakllari
10.3. Turizm loyihalarining rivojlantirilishi
10.4. Turizm rivojlanishida xorijiy investitsiyalar roli
10.1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari
Investitsiya loyihasi asosining tushunchasidan
kelib chiqqan holda turizm
investitsiyasi loyihasi quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm
talabining bir qismini qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga,
iqtisodiy tamoyilga mos qilib tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm
bilan bog’liq maxsulot va xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga
«Turizm investitsiyasi loyihasi» deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga,
turizm sohasining xususiyati ichida quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizm
investitsiyasi loyihasi mavjud turizm
potentsialini baholantirish, mahalliy va
xorijiy turist talabini qarshilash, yangi tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish,
mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi
bo’lish, tijoriy joyda foyda olish kabi maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga
chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarib sotish uchun turizm
bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir
1
.
Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita
turizm muassasasi va
korxonalari, boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar
tashiydilar. Investitsiya beruvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va
baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari,
investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos
qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida
mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda
foyda olishlikning
ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizm investitsiyalari ichida tunash
korxonalari barqoror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda
ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizm investitsiyalaridagi
bu barqaror
sarmoya qalinligi, barqaror baholar ko’pligi, xususan sarmoyaning rentabelligi
jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir.
Investitsiya - bir muddat ichida ishlab chiqarilgan maxsulot va xizmatlarning
xususiy sektor va davlat sektori tomonidan tugatilmagan va eksport qilinmagan
shaklidir. Turizm investitsiyalarining xususiyatlari sababli barqaror sarmoya
1
Вопросы финансового обеспечения иностранного туризма, организация расчетов и бухгалтерского учета.
М.Инс. туризма, 2003.
investitsiyasining tushunchasini mikroiqtisodiy darajada ham ko’rib chiqish kerak
bo’ladi.
Bu paytda barqaror sarmoya tovarlari, inshoot investitsiyalari,
asbob-uskuna, yer
va bino olinishi 3 bo’limdan iborat. Faqat, turizm sektori investitsiyalari ham
inshoot, usukuna va yer vositalarini o’z ichiga olmoqda. Bu dalil qarshisida, turizm
investitsiyasi quyidagi shaklda ifodalanadi. “Turistlarning tunash, ovqatlanish,
xordiq chiqarish va tamosha qilish ehtiyojlarini qarshilashga to’g’ri kelgan
muassasa, bino va uskunalarning hammasiga ajratilgan mablag’larga turizm
investitsiyasi” deyiladi. Bu tushuncha bilan, asosan yuqori tuzilish investitsiyalari
qilib nomlantirilgan tunash korxonalari (mexmonxona, motel, ob’ekt, kemping,
dam olish joyi, pansionat, aport-mexmonxona) nazarda tutiladi. Investitsiya
loyihasi asosining tushunchasidan harakat bilan turizm
investitsiya loyihasi
quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm talabining bir qismini
qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga, iqtisodiy tamoyilga mos qilib
tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm bilan bog’liq maxsulot va
xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga “Turizm investitsiya loyihasi”
deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga, turizm sohasining xususiyati ichida
quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizmda investitsiya loyihasi mavjud turizm
potentsialini baholantirish, mahalliy va xorijiy turist talabini qarshilash, yangi
tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish, mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga
chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi bo’lish, tijoriy
joyda foyda olish kabi
maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni
ishlab chiqarib sotish uchun turizm bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga
qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir.
Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita turizm muassasasi va korxonalari
boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar mavjud.
Investitsiya qiluvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va
baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari,
investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos
qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida
mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda foyda olishlikning
ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizmda investitsiyalari ichida tunash
korxonalari barqaror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda
ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizmga ajratilgan investitsiyalardagi bu
barqaror sarmoya, barqaror baholar kupligi, xususan sarmoyaning rentabelligi
jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir. Barqaror
xarajatlarning yuqori bo’lishi turistik korxonalarda, xususan investitsiya
qilingandan keyin boshqarish jarayonida barqaror xarajatlar
asosiy xarajatlarning
70-80% nisbatigacha ko’tariladi. Buning asosiy sababi, energetika, ta’mirlash,
personal, amortizatsiya, foiz va shunga o’xshash xarajatlarning to’liqligidan
mustaqil bo’lib davomiylik ko’rsatishi kerak. Barqaror xarajatlarning yuqori
bo’lishi, rentabellik jihatdan ahamiyatli bir rahamdir va foydaga o’tish nuqtasining
ijro va hajmi, foydalanish miqdori munosabatini og’irlashtirmoqda. Turizm
investitsiyasi jihatidan eng ahamiyatli xususiyat va kritik omil bu aloqadir. Quyi
tuzilish muassasalari (yo’l, suv, elektr - energiya,
kanalizatsiya, telefon va h.k)
