Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

Xulosa qilib aytish mumkinki,
bu mamlakatlarda ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanish dasturlarining muhim tarkibiy qismi hisoblangani radikal agrar 
islohatlardir. An’anaviy yer munosabatlarining o`zgarishi irrigatsiya ishlarini keng 
xajmda olib borish, bu bilan unumdorlikni ko`tarish, qishloq xo`jaligi infratuzilmasini 

---

266
yaxshilash, agrokompleksning qismlarini yaxshilash ishlarini olib borish imkonini 
beradi. Bular esa o`zidan-o`zi iqtisodiy o`sish omillariga aylanishi, shuningdek ichki 
jamg`arilishlarning qo`shimcha manbaiga aylanishi va sanoatning ham o`sish 
manbaiga aylanishini belgilaydi. Industrlashtirish uchun qishloq xo`jaligi hisobidan 
sarmoyalarning jamg`arilishida 1949-1952 yillardagi Janubiy Korea Respublikasida 
o`tkazilgan islohatlar, 1949-1953 yillarda Tayvanda o`tkazilgan agrar islohatlar bilan 
rag`batlantirilgan edi. 
Tashqi savdoda rivojlangan mamlakatlar bozoriga chiqish ahamiyatlidir. Shu 
bilan birga bu mamlakatlarning Janubiy Korea bozorlariga mahsulot chiqarishni 
ko`paytirish ikki tomonlama foydalidir. Chunki rivojlangan mamlakatlarning Janubiy 
Korea kabi mamlakatlarga nisbatan proteksionizm siyosatini qo`llash umumiy 
rivojlanishga salbiy ta’sir etadi.
Singapur davlatining esa o`ziga xos tomoni boshqalarga nisbatan tartibning 
yuqori darajadaligidir.
Sharqiy-Janubiy Osiyo mamlakatlarida davlatning asosiy ta’siri ko`proq 
tuzumiy o`zgarishlarda ishtirok etish, korxonalar yo`nalishini aniqlash va ularni 
o`zgarishda qatnashuv, ortiqcha quvvatlarni yo`q qilishga qartilgandir.
Takrorlash uchun savollar 
1.Yangi industrial mamlakatlar qanday mamlakatlar va ularning asosiy 
iqtisodiy xususiyatlari nimalardan iborat? 
2.“Osiyo Ajdaholari”ga qaysi mamlakatlar kiradi va asosiy iqtisodiy 
mavqelari nimalar bilan belgilanadi? 
3.“Osiyo Yo`lbarslari”ga qaysi mamlakatlar kiradi va asosiy xususiyatlari 
nimalar bilan belgilanadi? 
4.Yangi industrial iqtisodiy “mo`jizalarida” bozor munosabatlarining 
ahamiyati nimalardan iborat? 
5.Bu mamlakatlar bozor iqtisodiyoti rivojida milliy madaniyat, urf-odat va 
mentalitetning o`rni nimalar bilan ifodalanadi? 
7.Tez iqtisodiy rivojda davlatlar o`rnini aytib bering. 

---

267
Xit
о
ylikl
а
r o`z d
а
vl
а
tini "Chjung
о
" d
е
b 
а
t
а
sh
а
di, 
xit
о
y tilid
а
n t
а
rjim
а
qilg
а
nd
а
"
Ма
rk
а
ziy d
а
vl
а
t" - d
е
g
а
n 
m
а
’n
о
ni 
а
ngl
а
t
а
di. Q
а
dimiy Xit
о
y 
ахо
lisi o`z v
а
t
а
nini 
butun 
о
l
а
mni m
а
rk
а
zi d
е
b 
х
is
о
bl
а
shg
а
n. Xit
о
ylikl
а
r 
o`zini "x
а
n" d
е
b 
а
t
а
sh
а
di, q
а
dimiy X
а
n sul
о
l
а
si 
а
vl
о
di 
d
е
b bilish
а
di. 
Xit
о
y quruqlikning 7%ini 
е
g
а
ll
о
vchi dunyoning 
yirik d
а
vl
а
tl
а
rid
а
n biridir. Sh
а
rqd
а
n q
а
rbg
а
uzunligi 5700 
km, shim
о
ld
а
n j
а
nubg
а
3650 km, quruqlik ch
е
g
а
r
а
sining 
uzunligi 21500 km, d
е
ngiz bil
а
n ch
е
g
а
r
а
sining uzunligi 
15000 km. 
Ма
ml
а
k
а
tning umumiy m
а
yd
о
ni 9.596.960 
km2. 
Xit
о
y quruqlikd
а
shim
о
li-sh
а
rq v
а
shim
о
li-g`
а
rbd
а
R
о
ssiya bil
а
n, shim
о
ld
а
Мо
ng
о
liya bil
а
n, shim
о
li-
sh
а
rqd
а
К
XDR bil
а
n, shim
о
li-g`
а
rbd
а
Q
о
z
о
g`ist
о
n v
а
Qirg`izist
о
n bil
а
n, g`
а
rbd
а
P
о
kist
о
n, 
То
jikist
о
n, 
А
fg`
о
nist
о
n bil
а
n, j
а
nubi-g`
а
rb v
а
j
а
nubd
а
Х
indist
о
n 
bil
а
n, j
а
nubd
а
М
yanm
а
, V
е
tn
а
m, But
а
n, N
е
p
а
l, L
ао
s 
bil
а
n ch
е
g
а
r
а
d
о
sh. 
Xit
о
y s
ох
ill
а
ri sh
а
rqd
а
S
а
riq d
е
ngiz v
а
Sh
а
rqiy 
Xit
о
y d
е
ngizi, j
а
nubd
а
J
а
nubiy Xit
о
y d
е
ngizi suvl
а
ri 
bil
а
n yuvilib tur
а
di. 
О
r
о
ll
а
r bil
а
n birg
а
likd
а
s
ох
il 
bo`
ы
ning uzunligi 18000 km.d
а
n 
о
rtiq. 
Xit
о
y j
а
nubid
а
ikkit
а
а
l
ох
id
а
m
а
’muriy r
а
yonl
а
ri - 
150 
ы
ld
а
n 
о
rtiq Buyuk Brit
а
niya must
а
ml
а
k
а
si bo`lg
а
n 
Syang
а
n (G
о
nk
о
ng), 1557 
ы
ld
а
n P
о
rtug
а
liyaning s
о
biq 
must
а
ml
а
k
а
si bo`lg
а
n 
Ао
min (
Ма
k
ао
) j
о
yl
а
shg
а
n. 
Sh
а
rtn
о
m
а
g
а
muv
о
fiq 50 
ы
l m
о
b
а
ynid
а
ul
а
r Xit
о
y 
t
а
rkibid
а
"bir m
а
ml
а
k
а
t - ikki tizim" t
а
m
о
ili 
а
s
о
sid
а
must
а
qil iqtis
о
diyotni yuritish
а
di. 
Та
yv
а
n 
о
r
о
li (m
а
yd
о
ni 36 000 km2, 
ахо
lisi 22 
mln.kishi) - Xit
о
y pr
о
vinsiyasi bo`lib m
а
t
е
rikd
а
n 
k
е
ngligi 150 km bo`lg
а
n bo`g`
о
z bil
а
n 
а
jr
а
lg
а
n. 
А
m
а
ld
а
bu "yangi s
а
n
оа
tl
а
shg
а
n m
а
ml
а
k
а
t" riv
о
jl
а
ng
а
n iqtis
о
dg
а
е
g
а
bo`lib, must
а
qil siyos
а
t 
о
lib b
о
rm
о
qd
а
.
8.Mamlakatlar iqtisodiy rivojida moliyaviy markaz va eksportning 
ahamiyatini tushuntiring. 
9. Yangi industrial mamlakatlarga jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozining 
salbiy ta’siri xaqida nimalarni bilasiz? 
10. Ushbu mamlaktlarning jahon moliyaviy - iqtisodiy inqiroziga qarshi 
yo`naltirilgan chora-tadbirlari nimalardan iborat? 
11-BOB. XITOYDA BOZOR MUNOSABATLARI ISLOHOTLARI 
TAJRIBASI 
 
11.1. Xitoy iqtisodiyoti to`g`risida umumiy ma’lumotlar 
Xitoy dunyoda eng aholisi ko`p katta mamlakatdir. Hozirga kelib aholisi soni 
1,3 mlrd.ga yetgan. Keyingi 50 yil ichida 700 mln. odam qo`shilib, o`sish 2,3 
barobarga to`g`ri kelgan. XXRning keyingi 20 yillar ichidagi iqtisodiy o`sishi 
hammani xayratda qoldirib, jahon 
iqtisodiyot tarixida eng muhim 
voqealardan hisoblanadi. YAIM 
o`sishi juda yuqori bo`lib, bu 
sohada eng oldingi mamlakatga 
aylandi. 
Keyingi 
islohatlar 
natijasida 
dinamik 
ravishda 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarga 
aylandi. 
Lekin faqat aholining 20 
foizi shaharlarga to`g`ri keladi va 
90 foiz aholi Sharqiy tomonda 
istiqomat 
qiladi. 
yerining 
7 
foizigina 
dehqonchilikka 
mos 
xolos. 
Iqtisodiy 
rivojlanishda 
sanoat 
ishlab 
chiqarishi 
asos 
bo`lib, 
ko`p 
xil 
mahsulotlar 

---

268
bo`yicha dunyoda yetakchi o`rinni egallaydi. Ko`mir, po`lat, 
ц
ement, g`alla, go`sht, 
paxta ishlab chiqarish bo`yicha dunyoda eng oldingi o`rinni hamda neft, 
elektroenergiya xajmi bo`yicha yetakchi o`rinni egallaydi. Yillik YAIM bo`yicha 90 
– yillar o`rtasidan boshlab dunyoda uchinchi o`rinda turadi. 2005 yilga kelib 
AQSHga tenglashuvi kerak.
Xitoyni eng istiqbolli bozor deb hisoblaydilar va u 300 mlrd. dollarni tashkil 
etadi. Chet investitsiyasi bo`yicha AQSHdan keyingi o`rinda turadi va 90 – yillar 
o`rtasida u ishlab chiqarilgan mahsulotning19 foiziga to`g`ri keladi va bandlikda 17 
mln. kishidan iborat. Yillik tashqi savdo aylanmasi 90- yillarda 16-17 foizga yetib, 
Xitoyni bu sohada eng yetakchi 
mamlakatlar qatoriga qo`shdi. Lekin 
aholi jon boshiga hisoblaganda Xali 
Xitoy 
rivojlangan 
mamlakatlarga 
nisbatan ancha orqada va mehnat 
unumdorligi darajasi ham past. 
Xitoy iqtisodiyoti o`sishida eng 
ko`zga tashlanadigan tomoni YAIM 
o`sishining tezligidir. U iqtisodiy islohat davrida 1978-1997 yillar ichida 5,7 barobar 
o`sgan bo`lib, bu yiliga 9,6 foizga to`g`ri keladi. Aholi jon boshiga olinsa, ishlab 
chiqarish 4,4 barobar, mehnat unumdorligi (YAIM har ishlovchiga nisbatan) – 3,5 
barobar o`sgan. O`sish tezligini olsak, yiliga 5-7 foizga to`g`ri keladi. Natijada 
aytilgan davr ichida Xitoy iqtisodiy salohiyati 2,5-3,5 marta o`sgan.
Taqqoslasak, 1978-yili Xitoy YAIM Rossiyaga nisbatan 23% kam bo`lgan 
bo`lsa, 1997-yilda 6,2 barobar ko`p bo`lgan. YAIMni jon boshiga olinsa 1978-yili 
Rossiyanikiga nisbatan 11%, 1990-yili 23%, 1997-yili 75%ga yetgan. 
Xitoy tarmoqlar tuzumida qishloq xo`jaligi yetakchilik qiladi. Keyin sanoat va 
xizmat ko`rstaish sohalari to`ri keladi. Keyingi yillarda bunda ham o`zgarishlar yuz 
bermoqda. Agrar sektorda bandlik 1978 – yili 71 foiz bo`lsa, 1995 – yili 59 foiz 
bo`lgan. Sanoat va qurilishda esa 12 va 23 foiz, ko`rinib turibdiki eng ko`p o`sish 
Х
it
о
y hukum
а
ti 2009 yild
а
m
а
ml
а
k
а
td
а
gi iqtis
о
diy 
o`sish 8.7 f
о
iz bo`lg
а
nini e’l
о
n qildi. Ushbu 
ko`rs
а
tkich bil
а
n 
Х
it
о
y Yap
о
niyad
а
n o`zib k
е
tdi v
а
j
а
h
о
nd
а
iqtis
о
di yirik d
а
vl
а
tl
а
r 
о
r
а
sid
а
А
QShd
а
n 
so`ng ikkinchi o`rinni eg
а
ll
а
di. 
Х
it
о
y 
М
illiy 
st
а
tistik
а
byur
о
sig
а
ko`r
а
, 2009 yilning so`nggi 
ch
о
r
а
gid
а
m
а
ml
а
k
а
td
а
yalpi ichki m
а
hsul
о
t 
ko`l
а
mi 10.7 f
о
izg
а
o`sg
а
n. Bu es
а
, o`z n
а
vb
а
tid
а
, 
gl
о
b
а
l 
m
о
liyaviy 
bo`hr
о
n d
а
v
о
mid
а
Х
it
о
y 
hukum
а
ti t
о
m
о
nid
а
n ko`rilg
а
n ch
о
r
а
-t
а
dbirl
а
rning 
s
а
m
а
r
а
li bo`lg
а
nini n
а
m
о
yish qilg
а
n. 
Х
I
ТО
Y 
М
O`JIZ
А
SI 

---

269
xizmat ko`rsatish sohasiga to`g`ri keladi. Lekin sanoat va qurilishda ham o`sish kam 
bo`lmagan. Natijada qishloq xo`jaligidagi bandlik 12 foizga pasaygan. 
Hozirgi vaqtda Xitoy qishloq xo`jaligi ko`p tarmoqli bo`lib, dehqonchilik 
bilan bir qatorda sanoat, savdo, transport, xizmat ko`rsatishlar ham qo`shilib ketgan. 
Dehqonchilikni olsak, bu ham monokultura o`rniga ziroatchilikning ko`p 
tarmoqliligiga o`tgan. 
Ilgari asosan g`allachilik bo`lsa, keyingi vaqtlarda g`alla, texnik ekinlar va 
boshqa xillari mavjud. Ziroatchilik, chorvachilik, o`rmonchilik, baliq xo`jaliklarini 
qo`shib katta qishloq xo`jaligi tarkibiga aylanib ketgan. 
Bu katta qishloq xo`jaligida hozirda noagrar qism 80 foizga yetib qoldi. 
Noqishloq xo`jaligi tarmoqlari juda tezlik bilan o`sib bormoqda va yillik o`sish xatto 
34 foizga yetdi. Xitoy qishloq iqtisodining rivojida bular muhim bo`lib, asosan 
volost-poselok korxonalariga kiradi. Hozir bu korxonalar strategik yo`nalish 
hisoblanadi. Xatto buni xalq xo`jaligi va qishloq iqtisodi ravnaqi deb belgilangan. 
Keyingi yillarda qishloq sanoat iste’mol tovarlari yetkazib berish bilan 
chegaralanmasdan 
energiya 
beruvchi, 
sanoat 
qismlari 
yetishtiruvchi kimyo o`g`itlari, 
kimyoviy 
zaxar 
moddalar, 
ishlab 
chiqarib, 
qishloq 
xo`jaligini 
ta’minlamoqda. 
Buning 
hissasiga 
ipak 
va 
trikotaj 
buyumlari 
yetishtirishning 
50 
foizi, 
g`ishtning 95 foizi, mayda 
qishloq xo`jaligi asboblari va cherapi
ц
alarning 90 foizi, charm poyabzalining 35 
foizi, 
ц
ement va ko`mirning 40 foizi to`g`ri keladi. Bu korxonalar katta eksport 
salohiyatiga ham ega. Masalan, 40 foiz ishlab chiqarilgan poyabzal tashqi savdoda 
sotiladi. Faqat AQSHning o`ziga yiliga 700 mln. juftdan ortiq pofafzal eksport 
etiladi, bu esa AQSH poyabzal importining yarmini tashkil etadi. 
А
gr
а
r 
s
о
h
а
d
а
gi 
isl
о
h
о
tl
а
r 
kutilg
а
nid
а
n 
ziyod
а
muv
а
ff
а
qiyat k
е
ltirdi. 
А
g
а
r 1978 yilg
а
q
а
d
а
r g`
а
ll
а
h
о
sild
о
rligi 
yilig
а
2,1 f
о
izg
а
о
shib k
е
lg
а
n bo`ls
а
, und
а
n k
е
yin bu 
ko`rs
а
tkich k
а
riyb b
е
sh f
о
izg
а
е
tdi. 1978-84 yill
а
r d
а
v
о
mid
а
qishl
о
q 
х
o`j
а
ligid
а
gi yutuql
а
rning to`s
а
td
а
n uch qismi 
isl
о
h
о
tl
а
r tuf
а
yli erishilg
а
n bo`ls
а
, uning bir qismi 
е
rg
а
ishl
о
v 
b
е
rishd
а
gi yangilikl
а
r his
о
big
а
qo`lg
а
kiritildi. 
Х
it
о
yning 
yangich
а
yo`li 
е
tti yild
а
n
а
inki - m
а
ml
а
k
а
t 
а
h
о
lisini qishl
о
q 
х
o`j
а
ligi m
а
hsul
о
tl
а
ri bil
а
n to`l
а
t
а
’minl
а
sh, b
а
lki, ch
е
t ell
а
rg
а
h
а
m eksp
о
rt qilish imk
о
nini yar
а
tdi. H
о
zirgi p
а
ytd
а
bu 
m
а
ml
а
k
а
t g`
а
ll
а
, p
ах
t
а
, sh
о
li, r
а
ps, t
а
m
а
ki, go`sht, tu
х
um, 
d
е
ngiz m
а
hsul
о
tl
а
ri v
а
ko`k
а
tl
а
ri 
е
tishtirish bo`yich
а
dunyod
а
birinchi o`rind
а
tur
а
di. 
Ма
s
а
l
а
n, 1992 yil 443 milli
о
n t
о
nn
а
g`
а
ll
а
, 5 milli
о
n t
о
nn
а
g
а
ch
а
p
ах
t
а
е
tishtirildi. 2002 yild
а
n 
b
о
shl
а
b g`
а
ll
а
t
а
yyorl
а
sh s
а
lm
о
g`i 486 milli
о
n t
о
nn
а
d
а
n 
о
rtdi.

---

270
Qishloq xo`jaligidagi bunday o`zgarishlar bir qancha muammolarni ham 
keltirib chiqarmoqda. Bu ayniqsa g`allachilikka ko`p ta’sir etmoqda. Noqishloq 
xo`jaligi ishlab chiqarishning o`sib borishi baho erkinligi sharoitida, dehqonlarning 
daromadli tarmoqlarni tanlash erkinligi tug`iladi. Bu esa foyda yuqori tarmoqlarga 
resurslar ko`chishiga olib kelib, bevosita qishloq xo`jaligining o`ziga salbiy ta’sir 
etmoqda. Kapitalning qishloq xo`jaligidan boshqa tarmoqqa siljishi yuz bermoqda. 
Keyingi bir necha yil ichida bunday siljish 40 mlrd yuanga yetmoqda. 
Shu bilan birga qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan talab bilan mavjud 
qishloq xo`jalik tuzumi o`rtasidagi ziddiyatning o`sishiga olib kelmoqda. Past Navli 
g`allaga talab kamayib yuqori sifatli bo`lgan bug`doy, guruchga talab o`sioqda. Bu va 
bunday xolat qishloq xo`jalik tuzumiy shaklining o`zgarishini talab etmoqda.
Sanoatda bevosita davlat sektori ustunlik qiladi. Davlat sektorida 15,7 ming 
yirik va o`rta korxonalar mavjud. Bular 44,5 foiz mulkni tashkil etib, barcha sanoat 
korxonalarining 43 foiz foydasini bergan. Davlatning sanoat sektori davlatningg 60 
foiz moliyaviy daromadini bergan va bularda shahar ishchi va xizmatchilari 
bandligining 2/3 qismi to`g`ri keladi. 
Sanoatda bevosita iste’mol bilan bog`langan tarmrqlar tezroq rivojlanmoqda. 
Aytaylik, yonilg`i-xomashyo tarmoqlari, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy texnik tarmoqlar 
o`zaro bog`liqligi natijasidagi infratuzilmalar shular jumlasidandir. 
90 – yillarga kelib to`qimachilik, poyabzal, maishiy texnikaga qaratilgan 
strategik iqtisodiy o`sish o`zgarmoqda. Industrial rivojlanish, mashinasozlik, 
elektronika, avtomobilsozlik, neftkimyo, qurilishlarga qaratilmoqda. Masalan, 
avtomobilsozlik umuman og`ir sanoat ichida ustunlik bilan o`sib, yaqin 10-15 yil 
ichida jahon talabiga mos avtomobilllar ishlab chiqarish darajasida, Xitoyni umumiy 
avtomobillashtirish vazifasi qo`yilgan. 
Ilg`or va yuqori texnologiyaga aloxida e’tibor berilib, buning uchun maxsus 
dalvat dasturi amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga an’anaviy tarmoqlarni ham esdan 
chiqarmayotir. Buni po`lat ishlab chiqarishda ko`rish mumkin va tarmoq bo`yicha 
Xitoy jahonda birinchi o`ringa chiqdi.

---

271
Xitoy iqtisodiy rivojida xizmat sohasining o`rni ham o`sib bormoqda. Avvalo 
bu savdo rivojida o`z aksini topmoqda. Kooperativ va xususiy savdo tarmoqlari 
kengaymoqda. Oziq-ovqat bozorlari Xitoy aholisi hayotida o`ziga yarasha o`rin 
egallamoqda Chakana tovar aylanishi keyingi 25 yil ichida 9 marta o`sdi, shuning 
ichida chakana savdoda 26 martadan ortiqroq ko`paydi. Noishlab chiqarishga 
qaratilgan dalvat xarajatlari ham o`sib bormoqda. Keyingi 15 yilda ayniqsa bu 
tezlashdi. Davlatning ijtimoiy maqsadlarga qaratilgan xarajatlari harbiy xarajatlardan 
ustun keladi.
Xitoy iqtisodiga an’anaviy ravishda moliyaviy sohasining xalqaro 
standartlarga mos kelmasligi ma’lum. Lekin keyingi yillarda bu sohada ham 
o`zgarishlar yuz bermoqda. 90 – yillarda Xitoy fond bozori o`zining Shanxay va 
Shenchjendagi asosiy birjalari bilan o`zini ko`rsata boshladi. Trast investitsiya 
kompaniyalari, investision fondlar, maxsus davlat banklarining tijorat banklariga 
aylanishi kabilar yuzaga kelmoqda. Yangi xil kredit-pul xarakatlari kiritilmoqda. 
Qimmatbaho qog`ozlar savdosi avj olmoqda. Keyingi yillarda buning xamji 5-6 
barobarga o`sgan. Tashqi savdoda yirik ijobiy saldoga ega. Masalan, 1997 yilda bu 
40 mlrd. dollarga teng bo`lgan. Oltin valyuta zahirasi ham katta. Bu Xitoyda 140 
mlrd. dollar va Syanganda 100 mlrd. dollarga teng.
Xitoy maxsus sosiolizm modeli iqtisodiy taraqqiyot yo`nalishini belgilaydi. 
Bunda Xitoy sosiolizmining boshlang`ich bosqichi ekanligi ko`rsatilib, davlat asosligi 
va bevosita xususiylashtirish inkor qilinadi. Rejalashtirish bozor mexanizmlari bilan 
mos kelishi tan olinadi. Makro daraja davlat qo`lida va mikro daraja bozor 
ihtiyoridaligi e’tiborga olinadi. Mehnatga taqsimlash asos bo`lib, kapital bo`yicha 
taqsimot qo`shimcha hisoblanadi. Bu Xitoy sosiolizmining asosiy tamoyili deb tan 
olinadi. Tarmoqlar ustuvorligi qishloq xo`jaligi, yengil sanoat – og`ir sanoat tizimida 
belgilanadi. Tashqi dunyoga nisbatan ochiqlik siyosatida ketma-ketlikni amalga 
oshirish ko`zda tutilgan. Umuman hozirgi Xitoycha sosiolizm modeli “sosiolistik 
rejani tovar iqtisodiyotidan sosiolistik bozor iqtisodiyotiga” o`sib o`tdi.
Xitoy iqtisodiyoti 
ц
iklik xususiyatga ega bo`lib, vaqti-vaqti bilan salbiy 
oqibatlarga duch kelib turadi. Ya’ni, yuksalish-pasayish bilan o`rin almashtirib turadi. 

---

272
Bu ineflyatsiyaning o`zini bildirib turishi, narx-navoning ko`tarilish sharoitlari bilan 
o`rin almashtirib turiladi. Bu asosan o`sishning qizib ketishiga olib ketishi sababi 
orqali yuz beradi. Davlatning bunga ta’sir etishi iqtisodiy o`sishning pasayishi bilan 
o`rin almashadi. Masalan, 1988 – yili iqtisodiy o`sish yuqori darajadaligida shunday 
xolat yuz beradi, ya’ni YAIM o`sishi 11,3 foiz bo`lgan xolda inflyatsiya darajasi 18,5 
foizga yetadi. Hukumatning narxlarni pasaytirib inflyatsiya oldini olish harakatlari 
inflyatsiyani 2,1 foizga tushiradi, biroq iqtisodiy o`sish darajasi 3,8 foizga pasayadi.
1992 – yilda ham iqtisodiy o`sish 14,2 foiz bo`lganda inflyatsiya 21,7 foiz 
bo`lgan. Hukumat asta-sekinlik bilan harakat qilib, inflyatsiya uzoqroq davom etib, 
o`sish pasayishi birdan bo`lmay bu ham sekinlik bilan davom etdi. Shunday xolat 
1997-1998 yillarda ham yuz berib iqtisodiy o`sishni 7 foizgacha saqlashga erishilgan.
Bunday 
ц
iklik xolatni makro va mikro darajada ko`rish mumkin. Mikro 
darajada bu davlat korxonalarining islohat darajasidan orqada qolishi va bozor 
o`zgarishlarining oldinga ketishi bilan bog`langandir. Islohat davrida davlat 
resurslarning to`g`ridan-to`g`ri taqsimlanishini pul oqimini tartiblashtirish orqali 
amalga oshira boshlagan va davlat korxonalariga ko`p qo`shimcha huquqlar berilgan. 
Amalda esa ular mustaqil bo`la olmagan. Ularning mahsulotlari ko`pincha bozorda 
xaridorlarga ega emas. Ishlab chiqarishni to`xtatib bo`lmaydi. Chunki bu ishsizlik va 
mahalliy byudjetlarga tushum bo`lmasligi bilan bog`liqdir. Bank kreditlari safarbar 
etilib, og`ir ahvoldan chiqishga harakat qilinadi. Bu investitsiyaga ham ta’sir etadi. 
Makro darajada esa guruhiy manfaatdorlik monetar hokimiyatlarning yumshoq pul 
siyosatini o`tkazishga undaydi. Korxonalarning ehtiyojlarini qondirish shartlari bo`lib 
emissiya hisoblanadi.
Pul massasining ko`payishi albatta inflyatsiya bilan bog`liqdir. Pul 
siyosatining kuchayishiga korxonalar to`lamaslik, qarzlarning ko`payishi bilan javob 
beradi. Natijada daromadning ancha qismi byudjetning taqsimot mexanizmida 
qatnashmay 
boshqaruv 
tizimining 
pastki 
qatlamlarida 
qolib 
ketadi. 
Bu 
korxonalarning investitsiyaga bo`lgan talabini to`xtovsiz ortib borishi va aholining 
iste’mol talabining o`sib borishiga olib keladi. Daromadning tez o`sib borishi uning 

---

273
iste’mol xarajatlarini ko`paytirish bilan birga, jamg`armani ham davom ettirish 
imkonini berib, banklarning kreditlarni davom ettirish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Xitoydagi makroiqtisodiy 
ц
iklni shunday 
tushunish mumkin: iqtisodiy o`sishni saqlash, qo`shimcha ish joylari yaratish, 
tarmoqlar va regional darajadagi guruhiy manfaatlar siquvi natijasida davlat pul 
siyosatini birlashtiradi. Bu maxalliy hokimiyatlar va korxonalar xo`jalik faoliyatining 
kuchayishiga olib keladi. Mamlakatda gipertrofik investitsiya yuz beradi va yuqori 
darajali o`sish bilan birga inflyatsiya kuchayadi. Inflyatsiya ijtimoiy chegaradan 
o`tishi bilan davlat pul siyosatini kuchaytiradi va kapital xarajatlar ustidan nazoratni 
qat’iylashtiradi bu esa iqtisodiy o`sishni pasaytiradi.