Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

5.4. Federal iqtisodiyotni boshqaruv xususiyatlari 
AQSH iqtisodiyotining rivojlanishida mamlakat xududlarida iqtisodiy 
rivojlanishning 
bir 
tekisligiga 
erishishga 
qaratilgan, 
resurslardan 
oqilona 
foydalanishni ta’minlash, iqtisodiy muvozanatni saqlash kabilarda federal 
boshqaruvning ahamiyati kattadir. Shu bilan birga mahalliy va markazlashgan 
boshqaruvning mosligini ta’minlash muhim o`rin egallab keladi. AQSH davlat 
organlarining erkin iqtisodiy faoliyatini mustaxkamlab borishi, tadbirkorlik 
faoliyatini 
rag`batlantirishi, 
raqobatning 
himoyalanishi, 
monopoliyalarning 

---

147
chegaralanishi 
kabilarning 
amalga 
oshirib 
borishi 
iqtisodiy 
siyosatining 
tamoyillaridandir. Masalan, AQSHning nomonopolistik siyosati bozor xo`jaligi 
tizimli davlatlarga namuna bo`lib hisoblanadi. 1890 yildayoq bu yerda Shermanning 
antitrest qonuni qabul qilingan bo`lib, bu antimonopolistik siyosatning asosiy negizi 
xizmatini bajarib keladi va hozirgacha bu sohada asosiy qonun hisoblanadi. Buning 
raqobatga qarshi qaratilgan kelishuvlarini oldini olishdagi ahamiyati hozirgacha 
saqlanib keladi. Bundan keyin ham monopoliyani cheklovchi bir qancha qo`shimcha 
qonunlar qabul qilinib, bu sohada yaxshi samaralar keltirmoqda. 1914 – yilda Federal 
savdo komissiyasi tuzilgan bo`lib, u erkin tadbirkorlik va raqobatning ta’minlanishi 
nazoratini amalga oshiradi. Shu bilan birga bu komissiyaga Amerika korxonalarini 
antitrest qonunchiligi evolyutsiyasiga oid huquqiy ma’lumotlar bilan ta’minlab turish 
ham topshirilgan. 
AQSH iqtisodiyotining o`sishida ish kuchining ortib borishi xususiyatining 
ta’siri kam emas va bu sohada ham boshqa rivojlangan mamlakatalrga nisbatan 
ustunlik qiladi. Ish kuchining o`sishi aholining o`sishiga nisbatan ko`pdir. Bu aholi 
ichida ishga yaroqlilarni tezlik bilan ko`payishi va ayollarning ishga jalb etilishining 
o`sib borishi natijasidir. AQSHdagi ishsizlik darajasini olsak, eng keyingi asr ichida 
eng past hisoblanadi: 1992 – yildagi 7,5% o`rniga, 1997 – yilda 5% bo`lgan. Keyingi 
o`n yillikda davlat byudjetining o`sishi xususiyatlidir. Bu AQSH davlatining iqtisodiy 
va ijtimoiy funksiyalarining murakablashuvidan dalolatdir. AQSH iqtisodiy 
siyosatidagi ijobiy tomonlardan yana biri harbiy xarajatlarning qisqarib borishidir.
AQSH davlat byudjeti xarajatlarida harbiy soha 1950 yilda 32,9 foiz bo`lsa, 
1994 yilda 19,3 foiz va 2000 yilda 14,1 foizgacha pasaygan. Shu bilan birga ijtimoiy 
ehtiyojlar uchun 1950 yildagi 12,6 foizdan 1994 yilda 57,4 foiz va 2000 yilda 62,2 
foizgacha o`sgan. Bu ijtimoiy ta’minot, pensionerlar va nogironlarga yordam, 
tibbiyot, bilim olish, bandlikni o`stirish, daromadlarni sug`urtalash kabilarga 
qilinadigan xarajatlarning o`sishidan iboratdir. 
Moliyaviy o`zgarishlarga federal soliqlarning ortishi, federal xarajatlarning 
qisqartirilishi, byudjetdagi yetishmovchilikning yuqori darajasining oldini olish, 
aytganimizdek, ijtimoiy xarajatlarni ko`paytirish kabilarni kiritish mumkin. 

---

148
AQSH 
iqtisodiyotining 
xususiyatlaridan 
yana 
eng 
muhimi 
uning 
baynalminallashuvidir. Bunda tashqi savdo va trans milliy korporatsiyalar 
(TMK)larning o`rni kattadir. Ma’lumki, AQSH tashqi savdo bo`yicha dunyoda 
birinchi o`rinni egallab keladi. Eksportda sanoat mahsulotlari asosiy o`rinni egallaydi. 
Ularning hissasi 50 foizdan ortiqdir. Eng o`sib borayotganlari mashina-texnik 
mahsulotlardir. Keyingi o`rinda iste’mol tovarlari turadi. Sanoat mahsulotlaridan 
keyingi o`rinni qishloq xo`jalik mahsulotlari egallaydi – ularning hissasi 25 foizga 
teng. 
Jahon 
bozorida 
xizmat 
ko`rsatish 
mahsulotlarining ham o`rni katta va bu sohada 
ham 
Amerika 
oldingi 
o`rinda 
turadi. 
Aytganimizdek, axborot texnologiyasi bo`yicha 
dunyoning 
75 
foiz 
ma’lumotlari 
banki 
AQSHda jamlangan. 
Borgan sari AQSH iqtisodiyotining 
ehtiyojlarida 
importning 
o`rni 
kengayib 
bormoqda. Aytaylik, 90-yillarning oxiriga kelib 
maishiy elektronika iste’moli, poyabzal va bir 
qancha 
boshqa 
tovarlar 
bo`yicha 
ichki 
iste’molda import 80 foizdan oshib ketdi, 
metalga ishlov berish stanoklari va neft 
bo`yicha 50 foiz, qora metal va to`qima mahsulotlar bo`yicha 20 foizni tashkil etdi. 
XX – asr oxiga kelib kapital importi ham sezilarli ravishda o`sa boshladi. 
Chet investitsiyasi shunchalik tezlasha bordiki, uning 4/5 qismi harakatdagi Amerika 
korxonalariga sarf etilib, faqat 1/5 qismi yangi ob’ektlarga sarf etilgan. Hozirgi 
vaqtda kapital eksportiga nisbatan import ortiqchadir. Bular rivojlangan mamlakatlar, 
ayniqsa G`arbiy yevropa, Yaponiya va Kanada kapitallaridir. Buning asosiy sababi 
Amerika iqtisodiyotining to`xtovsiz o`sishi kapital quyishning foydalilik darajasi, 
dollarning doimiy qat’iyligi kabilardan iboratdir. 
Ха
lq
а
r
о
iqtis
о
diy 
а
l
о
q
а
l
а
rning ko’p 
sh
а
kll
а
ri m
а
vjud bo’lib, ul
а
r q
а
t
о
rig
а
t
а
shqi s
а
vd
о
, k
а
pit
а
l chiq
а
rish, ilmiy - 
t
ех
nik
а
h
а
yk
о
rligi, 
k
о
mp
е
ns
а
siya 
k
е
lishuvl
а
ri, 
kr
е
dit 
- 
m
о
liya 
mun
о
s
а
b
а
tl
а
ri, turli 
х
il 
х
izm
а
t ko’rs
а
tish 
yo’ll
а
r, 
ха
lq
а
r
о
turizm, 
о
b’
е
ktl
а
rni 
birg
а
likd
а
qurish v
а
b
о
shq
а
l
а
r j
а
h
о
nning 
ko’pchilik m
а
yl
а
k
а
tl
а
ri uchun t
а
shqi 
s
а
vd
о
t
а
shqi iqtis
о
diy 
а
l
о
q
а
l
а
rning 
а
s
о
siy 
sh
а
klidir. 
J
а
h
о
n 
х
o’j
а
ligi 
d
о
ir
а
sid
а
ха
lq
а
r
о
s
а
vd
о
ning bir n
е
ch
а
iqtis
о
diy 
- 
g
ео
gr
а
fik 
yo’n
а
lishl
а
ri 
sh
а
kll
а
ng
а
n. M
а
s
а
l
а
n, j
а
h
о
nning eng 
k
а
tt
а
h
а
jmli s
а
vd
о
si G’
а
rbiy 
Е
vr
о
p
а
, 
А
QSH v
а
Yap
о
niya o’rt
а
sid
а
о
lib 
b
о
ril
а
di v
а
ul
а
rning d
у
nyo t
о
v
а
r 
а
yl
а
ny
а
sid
а
gi s
а
ly
о
g’i 70 % g
а
t
е
ng v
а
у
l
а
r 
а
s
о
s
а
n 
t
а
yyor 
m
а
hs
у
l
о
tl
а
r 
s
а
vd
о
sid
а
n ib
о
r
а
t. 

---

149
TMKlar halqaro ahamiyatga ega bo`lib, bir necha mamlakatlarda faoliyat 
ko`rsatadilar va iqtisodiy baynalminallashuv, milliy iqtisodiyotlarni jahon 
iqtisodiyotiga qo`shilishida hissasi kattadir. TMK xajmida ham AQSH eng oldindadir 
va ularning katta qismi shu mamlakatlarga taalluqlidir. Amerika TMKlarining chet 
mamlakatlardagi korxonalarida 10 mln.dan ortiq ishlovchilar banddir. Ular asosan 
milliy bozorlarni ta’minlaydi. Keyingi vaqtlarda Amerika ichki bozorlarida ham 
ularning tovarlari ko`paymoqda.
Amerika TMKlari asosan G`arbiy yevropa rivojlangan mamlakatlari, 
Kanadada to`g`ridan-to`g`ri chet investitsiyalarini amalga oshiradilar. Keyingi 
yillarda bularning rivojlanayotgan mamlakatlardagi investi
ц
yasi ortib bormoqda: 
1987-yilda 6,8 mlrd. dollar, 1990-yilda 7,6 mlrd, va 1996-yili 29,1 mlrd. dollarga 
yetdi. Asosan bu Lotin Amerikasi mamlakatlaridan iborat. 
Dollar pozitsiyalarining kuchliligi, uning doimo baquvvatligi, valyutalar 
almashuvlik xususiyati, deyarli jahon puliga aylanganligi va jahon valyuta moliyaviy 
tizimda eng muhim rezerv va hisoblashuv vositasi Amerika iqtisodiyotiga 
qo`shimcha kuch bag`ishlaydi va uning jahon miqyosidagi ta’sirini oshiradi. 
Amerika mustaxkam keng ichki bozorga ega. Bu avvalo yirik mustaxkam 
baquvvat iqtisodiyot natijasi bo`lsa, asosan aholi daromadining yuqoriligi va turmush 
darajasining xaridorlikni rivojlantiruvchi ta’sirining ifodasidir. Bunday xaridorlik 
xususiyati iste’mol buyumlari va xizmatlarga bo`lgan talabning to`xtovsiz o`sib 
borishini ta’minlaydi. 
Bunday ichki qudratli ishlab chiqarishga ega bo`lishga qaramasdan importga 
ehtiyojni oshirib boradi. Amerika federal iqtisodiyotidagi boshqaruv xususiyatlaridan 
yana biri keyingi yillarda, ayniqsa 80-90 yillardan keyin, halqaro savdoning 
erkinlashuvi natijasida Amerika bozorlariga boshqa mamlakatlardan tovar va 
xizmatlar oqimini tezlashtirdi. Ayniqsa, bunda Xitoy, Tayvan, Gonkong kabi 
mamlakatlardan tayyorlanishi murakkab bo`lmagan sanoat tovarlari oqimining 
tezlashuvi yuz bermoqda. Ma’lumki, bu mamlakatlarda asosan ish kuchining 
arzonligi tovarlar narxining past bo`lishi hisobiga raqobatbardoshlikni ta’minlaydi. 
Bu Amerikaning moddiy sig`imi va mehnat sig`imi tarmoqlarda jixozlarni 

---

150
takomillashtirish, texnologik jarayonlarni kompyuterlashtirish, shu bilan birga 
resurslarni iqtisodlovchi ilm sig`imli ishlab chiqarishga mutaxassislashuv 
jarayonining 
tezlashuviga 
olib 
keladi. 
Bu 
bilan 
milliy 
mahsulotlarning 
raqobatbardoshlik darajasini ko`tarishga erishuv amalga oshiradi. 
Dollar kursining ko`tarilishi eksportni qisqartirish va importni kuchaytirish 
sharoitlarini tug`diradi. Bu yana davlat byudjetining taqchilligini pasaytirish imkonini 
ham tug`diradi.
AQSH firmalarining tovarlar, xizmatlar savdosining rivojlanishi hozirgi 
zamon 
ilmiy-texnik 
inqilobi 
hosilasi 
va 
Amerika 
iqtisodiyotining 
kompyuterlashuviga asoslanishi kerak. Raqobatbardoshlik kengashi AQSHning jahon 
bozorlarida egallaydigan yetakchi joyi kompozision materiallar va ularga ishlov 
berish, forma
ц
evtika preparatlari, atrofni muhofaza qilish jihozlari, chiqindilarni 
qayta ishlash, EHMlar yordamidagi konstruktiv ishlovlar, axborot texnologiyasi, 
dvigatel qurilmalari, raketalar hisobiga bo`ladi, deb ta’kidlaydi. 
Shu bilan birga Xalqaro savdo tashkilotining (XST) tariflarni bekor qilish va 
pasaytirish natijasida ko`pchilik AQSHning yevropadagi korxonalari Osiyoga 
ko`chishi kerak. Chunki bu yerda ish kuchi arzon va mahsulotlar joyida sotilishi 
mumkin.
AQSH o`zining qudratli iqtisodiyoti salohiyatidan foydalangan xolda o`zining 
manfaatiga xos davlatlarni rag`batlantirish va moliyaviy qo`llashda bevositalik bilan 
jahon banki, Halqaro moliya fondi va qator halqaro tashkilotlar ta’sirli o`rin 
egallagani uchun bularning imkoniyatlarini ham ishga solib, vositachilik usulidan 
ham keng foydalanadi. Shu bilan birga Shimoliy Amerikada erkin savdo bo`yicha 
kelishuv ham kelajakda AQSH iqtisodiyotiga katta naf keltirishi kutilmoqda.