137
nazaridan tanlab olindi. Shu munosabat bilan, mualliflar o`tkazilgan ushbu tahlil
natijalarini O`Rda amalda bo`lgan raqobatga qarshi qonunni xorijiy mamlakatlardagi
qonunlar bilan moddalar bo`yicha taqqoslash foydali va samarali bo`ladi deb
hisoblaydilar. Bunda dastlabki qadam bo`lib O`R “Tovar bozorlarida monopolistik
faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida”gi Qonunidan foydalanildi.
Ushbu ishni amalga oshirish uchun Qo`mitaning Hay’ati yig`ilishida
bir qator
mamlakatlar tanlab olindi va ularning qonunchiliklari o`rganib chiqildi. Bular:
AQSH, yevropa Hamjamiyati, Rossiya Federatsiyasi, Yaponiya, Buyuk Britaniya,
Vengriya, Vetnam. Quyida nima sababdan aynan shu mamlakatlar tanlab olinganligi
qisqacha sharhlab berilgan:
• AQSH: AQSHning monopoliyaga qarshi qonunchiligi eng birinchi bo`lib
qabul
qilingan qonun bo`lib hisoblanadi. U shuningdek, eng ko`p o`rganilgan va amaliyotda
foydalanilgandir. Bundan tashqari, AQSH jahonning eng yirik milliy iqtisodiyoti
hisoblanadi.
AQSHda trestlarga qarshi qonunning barcha normalarini belgilovchi yagona
qonun yo`q. Asosiy qonunlar yuqorida aytib o`tilgan qonunlardan iborat. Ushbu
qonunlarning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki,
ularning matnida maqsad
to`g`risida xech nima aytilmagan. Ushbu qonunlarni har birini maqsadi, shuningdek
ulardan olingan alohida normalarning maqsadlari, odatda ishni ko`rib chiqish
davomida sud tomonidan qaror, xususan AQSH Oliy sudi qarori e’lon
qilinadi va
umumiy Huquqqa asosan yuridik ta’rifi qabul qilinadi.
Masalan, Oliy Sud Norzern Pasifik AQSHga (1958) qarshi ishni ko`rib
chiqishda Sherman qonuni maqsadini quyidagicha bayon qilgan:
Sherman qonuni savdo-sotiq qoidasi sifatida erkin raqobatni saqlab qolishga
yo`naltirilgan keng hajmli iqtisodiy erkinlik huquqidan iboratdir. U bozor kuchlarini
o`zaro erkin harakatlanishi bizning iqtisodiy resurslarimizni to`g`ri taqsimlashga, past
narxlarga, yuqori sifatga va keng ma’noda moddiy taraqqiyotga olib keladi degan
g`oyaga asoslanadi, shu vaqtni o`zida bizni demokratik,
ijtimoiy va siyosiy
institutlarimizni saqlash uchun qulay muhitni ta’minlaydi. Lekin ushbu g`oya shubha
138
ostida bo`lgan taqdirda ham, Qonunda bayon qilingan siyosat raqobatga aynan
taalluqlidir.
AQSH raqobat to`g`risidagi qonunlari matnlarida qonunni qo`llash sohasi aniq
aks ettirilmagan.
Savdo-sotiqni ba’zi sohalarida federal va mahalliy hokimiyatlar erkin va ochiq
raqobat to`g`risidagi qonun g`oyalari va normalariga zid holda, o`ziga xos
xususiyatga ega bo`lgan iqtisodiy va ijtimoiy siyosatni qabul qiladilar. Ba’zi hollarda
ushbu ziddiyat Kongress darajasida hal qilinadi. Bunda, qonunchilik asosida odatda
sektorial (tarmoq) “erkinlik” (istisno) beriladi.
Shunisi qiziqki, shu kabi istisnolar
O`zbekiston Respublikasida “Tabiiy monopoliyalar to`g`risida”gi qonun bilan
tartibga solinadigan sohalarga taalluqli bo`ladi, yoki umuman “Tovar bozorlarida
monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida”gi qonun amal qilinadigan
sohalarga kirmaydi. AQSHda sektorli “erkinliklarga” quyidagi tarmoqlarga berilgan :
• Qishloq xo`jaligi
• Davlat kontraktlari
• Sog`liqni saqlash
• Sport
• Telekommunikatsiyalar*
•Energetika* (jumladan, neft, gaz, elektr energiyasi,
atom energiyasini
transportirovkalash)
• Moliya institutlari va bozorlar*
• Sug`urtalash*
• Mehnat bozorlari*
• Transport* (temir yo`l, havo transporti, dengiz transporti)
Mahalliy hokimiyatlar darajalarida sudlar ushbu siyosatni cheklashga harakat
qiladilar va bunga sabab qilib “ushbu siyosat raqobatni asossiz cheklaydi va unga
zarar yetkazadi” degan fikrni bildiradilar.
Qonunda ta’rif berilmagan. Amerika yurisprudensiyasi odatda “tovar” deganda
faqat aniq tovar nazarda tutiladi, ya’ni tovar sifatidagi xizmat tovar sifatida tan
olinmaydi.
139
Agarda xizmat tovarni sotishni o`z ichiga olsa, u holda sudlar diqqat-e’tiborni
“bitimni ustunlik tusiga” qaratadilar. Masalan, sug`urta polisini sotish (yozma hujjat)
ko`proq xizmat sohasiga tegishlidir. Sug`urta polisi oddiy qog`oz emas,
balki uni
egasiga ma’lum bir huquqlarni beruvchi hujjat. Shu vaqtni o`zida, gazeta sotish
xizmati mohiyatiga ko`ra ko`proq seziladigan tovar – gazetani sotish bo`yicha bitimni
o`z ichiga oladi.
Ma’lum darajalarda bir-birini o`rnini bosadigan tovarlar odatda o`zaro
raqobatlashadi va shu sababli yagona (mahsulot/tovar) bozorlariga kiritiladi. Tovarlar
shuningdek agarda bitta tovarni ishlab chiqaruvchilar boshqa tovarni narxi oshganligi
sababli ikkinchi tovarni ishlab chiqarishga oson o`tishlari mumkin bo`lsa ham yagona
bozorga kiritilishi mumkin.
AQSH qonunida shunga o`xshash ustun mavqe degan ta’rif yo`q. AQSH
yurisprudensiyasida ishlatiladigan o`xshash tushuncha – monopol ( yoki bozor)
hukmronlik, u qonun matnida yo`q bo`lsada, Oliy Sud tomonidan belgilangan
(AQSH\/Dyu-Pont, 1956): Monopol hukmronlik – bozor narxlarini yoki raqobatni
nazorat qiladigan hukmronlikdir.
Ta’rif berilmagan. Uni o`rniga raqobatni cheklovchi yoki monopollashishga
qaratilgan yo`nalishlar deganda quyidagilar ko`zda tutilgan:
Monopol hukumronlikni mavjudligi + raqobatga qarshi oldindan o`ylash
elementi (yirtqich, chiqarib tashlovchi, insofsiz cheklovchi, o`z mavqesini suiiste’mol
qilish).
Oldindan o`ylash elementi xozirda savol ostida. Ba’zi sudlar monopolistning xatti-
harakati oldindan o`ylab qilinganmi, yo`qmi qat’iy nazar
raqobatga yetgan zararga
e’tiborini qaratmoqdalar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
