Rivojlangan darslik lotin tayyor doc

AMERIKA QOSHMA SHTATLARI 
 
Rasmiy nomi – Amerika Qoshma shtatlari. Poytaxti – 
Vashington. Xududi – 9363200 km kv. Aholisi – 284500000 
kishi. Davlat tili – ingliz (ispan, fransuz, nemis, italyan, 
polyak, portugal, arab, hind tillari ham keng tarqalgan). Dini – 
protestantlar (53%), katoliklar (26%), yaxudiylar (2% ga 
yaqin), pravoslavlar (2% ga yaqin), musulmonlar (2% ga 
yaqin). 
Pul birligi – AQSH dollari. 
Geografik joylashuvi: Shimoliy Amerika materigida 
joylashgan. 
Iqtisodi: AQSH ilg’or ibdustrial va sanoatning yuqori 
diversifikasiyasiga ega davlat bo’lib, neft sanoati (dunyoda 2-
o’rinda), metallurgiya (alyuminiy, qo’rg’oshin, mis ishlab 
chiqarish bo’yicha eng yirik davlat), mashinasozlik, 
aerokosmik, kimyo, elektron, oziq-ovqat, yog’ochni qayta 
ishlash va qishloq xo’jaligiga qaratilgan. 

---

126
Resurslardan foydalanishning yuqori samarali darajaga erishuvi tabiiy 
boyliklardan juda ehtiyotkorlik bilan foydalanish imkonini tug`dirmoqda. AQSH 
iqtisodiyotidagi muhim xususiyatlardan biri xizmat ko`rsatish sohasining ustunligidir. 
Bu ayniqsa XX – asrga kelib juda avj olgan. Xizmat sohasining yalpi ichki 
mahsulotdagi qismi 77 foizga yetgan. Sanoat va qurilish – 20 foiz bo`lsa, qishloq 
xo`jalik mahsulotlari atigi – 3 foizga teng bo`lgan. 
Hozirgi davr AQSHning sanoat ishlab chiqarish tuzumi shakllanishida 
mashinasozlik yetakchi o`rinni egallaydi. Ma’lumki, AQSH yirik muhim mashinalar 
ishlab 
chiqarishda 
dunyoda 
katta 
o`rin 
egallaydi. 
Elektron, 
elektrotexnika 
bilan 
bog`langan 
mashinasozlik boshchilik 
qilib, 
bunga 
xos 
zamonaviy 
texnikalar 
yaratiladi. 
Transport 
mashinasozligi 
esa 
oldindan dovrug`i ketgan 
bo`lib, 
bunda 
asosiy 
urg`u 
avtomobillarga 
qaratilgan. 
Lekin 
aviatsiya 
mashinasozligida 
ham 
dunyoda 
yetakchilik 
qiladi.
Elektron mashinasozlikda maishiy ahamiyatga ega bo`lgan tarmoqlar asos 
bo`lmay, sanoat tarmoqlari uchun, ayniqsa harbiy xizmatlar uchun texnika ishlab 
chiqarish yetakchilik qiladi. 
Mоliyaviy inqirоz dаvridа ko’pginа Mаmlаkаtlаr iqtisоdiyoti 
хуkуmаt хаmdа tаshqi krеditоrlаrning Mоliyaviy ko’mаgigа аnchа 
mухtоjlik sеzdi. Bu еsа, o’z nаvbаtidа, dаvlаt qаrzi yoki tаshqi 
qаrzlаrning оshib kеtishigа оlib kеldi. 
Ko’pginа G’аrb Mаmlаkаtlаridа dаvlаt bуudjеtining dеfitsiti, 
dаvlаt qаrzi vа xуsusiy sеktоr qаrzining o’sib bоrishi оdаtiy 
хоlаtdir. Birоq, 2008-yilning 4 chоrаgidа bоshlаngаn jахоn 
mоliyaviy inqirоzi dаvridа bа’zi Mаmlаkаtlаrning iqtisоdiyoti qаrz 
bоtqоg’igа bаtаmоm bоtib qоldi. 
Tаshqi qаrz - bу, mаmlаkаtning tаshqi mаjburiyatlаri, xоrijiy 
krеditlаr vа уillаr bo’yichа fоiz to’lоvlаrining yig’indisidir. Bundа 
fаqаtginа хуkуmаtning tаshqi qаrzi еmаs, bаlki kоrpоrаtsiyalаr vа 
individuаl shаxslаrning хаm mаmlаkаt tаshqаrisidаgi qаrzlаri 
хisоbgа оlinаdi. 
Biz shу pаytgаchа АQSH tаshqi qаrzlаrining tinmаy o’sib 
bоrаyotgаnligi vа buning оxir оqibаt qаndаy sаlbiy nаtijаlаrgа оlib 
kеlishi хаqidа bir nеchа mаrtа "qаyg’уrgаn" хаm еdik. Аslidа хаm 
bu хаqdа qаyg’уrishgа аrzigulikmi? 
Mаmlаkаtning qаrz pоzitsiyasini bоshqа mаmlаkаtlаrniki 
bilаn sоlishtirishdа, оdаtdа, yalpi tаshqi qаrz miqdоrining yalpi 
ichki mахsulоtgа nisbаti (fоiz хisоbidа), ya’ni uning qаrzdоrlik 
dаrаjаsi e’tibоrgа оlinаdi. 
Аytish mуmkinki, АQSH tаshqi qаrzi miqdоr jiхаtdаn eng 
kаttаsi bo’lishi mуmkin, lеkin mаmlаkаt yalpi tаshqi qаrzining 
yalpi ichki mахsulоtgа nisbаti esа dunyodаgi еng yuqоri 
ko’rsаtkich хisоblаnmаydi. 
Tashqi qarz (yalpi ichki maxsulotga nisbatan, %): 98,4% 
Yalpi tashqi qarz miqdori: 13,92 trln. $ 
Yalpi ichki maxsulot (2009): 14,14 trln. $ 
Кishi boshiga to`g`ri keluvchi tashqi qarz miqdori: 45 302 $ 

---

127
Mashinasozlikda aviatsiya sanoati bilan raketa mashinasozligi katta xajmlidir. 
Bu bevosita harbiy maqsadlarga qaratilgan bo`lsa, shu bilan birga kosmik xizmatlarga 
ham qaratilgandir. Mashinasozlik sanoatida kosmik texnika asos bo`lib, bu sohada 
AQSH dunyoda eng yetakchi o`rinni egallaydi va bu sohadagi mahsulotning eng ko`p 
miqdorini ishlab chiqaradi va natijada kosmik fazoni o`rganish bo`yicha asosiy ish 
xajmi keyingi yillarda AQSHga to`g`ri keladi.
Er atrofi fazosini o`rganish, quyosh sayyoralarini o`rganishda yaratilgan 
kosmos, raketa texnika asboblari katta ahamiyat kasb etish bilan birga iqtisodiyotni 
rivojlanishida borgan sari ko`proq qo`llanilmoqda. 
AQSH sanoat ishlab chiqarishi tuzumidagi ikkinchi darajalisi kimyo 
sanoatidir. Bu tarmoq korxonalari asosan 
neft va gaz qazilma joylarida bo`lib, shu 
bilan birga chetdan keladigan neft 
importi, 
terminallari 
yaqinida 
ham 
joylashgan. Ma’lumki, Kime sanoatining 
mahsulotlari 
iqtisodiyotning 
ko`p 
tarmoqlari uchun juda zarur bo`lib, bu 
ayniqsa qishloq xo`jaligi, uy-ro`zg`or, 
sanoat tarmoqlari, kosmetika, bo`yoqchilik kabilarda juda ko`p ishlatiladigan 
mahsulot va vosita hisoblanadi.
Iqlim sharoitlarining qulayligi, tuproq unumdorligining yuqoriligi qishloq 
xo`jaligining 
rivojlanishiga 
yaxshi 
imkoniyatlar 
tug`diradi. 
Chorvachilik, 
g`alllachilik, paxtachilik, bog`dorchilik, sabzavot va polizchilik yuqori unumli bo`lib, 
oziq-ovqat va xomashyo mahsulotlarining turli xillarini yetishtiruvchi xo`jaliklar 
uyushtirish imkonini beradi. Serunum, yuqori xosilli xo`jaliklar yetarli darajada 
mahsulotlar yetishtirish, shu bilan birga ichki talablarni to`la ta’minlagan xolda katta 
qismini jahon bozoriga chiqarish sharoitini tug`diradi. Qishloq xo`jaligi ishlab 
chiqarishi boshqa soha va tarmoqlarga o`xshagan juda yuqori darajada tashkil etilgan.
Qishloq xo`jaligining taraqqiyot darajasi shuni ko`rsatadiki, bandlik 3 foizni 
tashkil etadi xolos. G`oyat ko`p miqdordagi mahsulotning shuncha oz miqdordagi 
Yer shаri iqtisоdiy fаоl аhоlisining 
60% dаn оrtig’i qishlоq хo’jаligidа bаnd. 
Аfrikа 
vа 
Оsiyoning 
ko’pchilik 
dаvlаtlаridа bu ko’rsаtgich 70%ni tаshkil 
qilаdi. Shу bilаn birgаlikdа sаnоаti 
rivоjlаngаn мамlаkаtlаrdа bu ko’rsаtgich 
yil sаyin pаsаyib bоrмоqdа. Jумlаdаn 
АQSHdа qishlоq хo’jаligidа iqtisоdiy fаоl 
аhоlining 5% i, Buyuk Britаniyadа 4% i 
bаnd.

---

128
ishlovchilar bilan yetishtirilishi ilg`or texnologiya, ishbilarmonlik, tashkiliylik, yuqori 
mehnat unumdorligining natijasidir. Albatta bozor mexanizmlarini qo`llashdagi 
uddaburonlik, yuqori darajadagi tijoratlilik katta o`rin egallaydi. Xatoki shu kunlarda 
O`zbekiston bozorlarida AQSH tovuqchilik, sholikorlik va boshqa mahsulotlari 
kabilarni tez-tez uchratish mumkin. Albatta bu AQSH qishloq xo`jaligi qudratining 
ta’siriy natijasidir.
Amerikalik fermerlar jahonda eng yuqori mehnat unumdorligi darajasiga 
erishgan. Agar rivojlanmagan mamlakatlar qishloq xo`jaligida band bo`lgan bir 
ishlovchi o`zi va oila a’zolarini zo`rg`a boqa olsa, Yaponiyada bir fermer 16 kishini, 
G`arbiy yevropada 19 kishini ta’minlasa, AQSHda esa bir fermer 59 kishining 
qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojini qondira oladi. Albatta bunda 
murakkab va yuqori unumli qishloq xo`jalik mashinalaridan foydalanish katta 
yordam beradi. Shu bilan birga infratuzilmaning yuqori darajada taraqqiy etganligi 
ahamiyatlidir. Bunga qishloq xo`jaligi mahsulotlarini tashish va omborlarda 
saqlashning yuqori darajada tashkil etilishini ham qo`shish kerak. Eng muhimi davlat 
tomonidan qishloq xo`jalik ishlab chiqarishning har tomonlama qo`llanilishidir. 
Fermerlar doimo davlat himoyasida bo`lib keladi, katta-katta davlat dasturlari amalga 
oshiriladi. Masalan, qishloq xo`jaligi va oziq-ovqat sohasiga qaratilgan davlat 
dasturlari bo`yicha xarajatlar AQSH Federal byudjetining 4,5 foizini tashkil etadi. Bu 
esa qishloq xo`jaligi mahsuloti yillik qiymatining 27 foiziga teng bo`ladi, yoki 
bo`lmasa har bir gektar ekinga davlatning yillik 410 dollarini subsidiyasiga tengdir. 

---

129
AQSH iqtisodiyoti taraqqiyotida ilmiy-texnik salohiyatning jamg`arilishi 
sharoitlarini doimo ta’minlashda davlatning hissasi katta. Ayniqsa harbiy xarajatlarni 
qisqartirish hisobiga ilmiy sig`imli tarmoqlarning asosiy kapitaliga investitsiyani 
qo`llash ahamiyatlidir. Mamlakatning ilmiy-texnik salohiyatini o`sishida va Amerika 
tovar hamda xizmatlarining 
jahon 
bozorlarida 
raqobatbardoshlik darajasini 
saqlashda bilim olish va ilmiy 
kadrlar tayyorlashdagi solig` 
imtiyozlari 
va 
uning 
xarajatlarini 
oshirib 
borishning byudjet hisobiga 
amalga 
oshirilishi 
yaxshi 
natijalar bermoqda. Shu bilan 
birga 
immigratsiya 
siyosatining 
bu 
sohada 
maqsadli 
yo`nalishida 
bo`lishi ham qo`l kelmoqda. 
Chunki 
bunda 
butun 
dunyodan ilmiy, injener va 
boshqaruv 
kadrlarini 
jalb 
etishga katta yo`l ochib berilgan. 
Shuning uchun ham AQSHning iqtisodiy o`sishida ilmiy-texnik progress eng 
muhim omilga aylangan va fan-texnikaning ko`pchilik sohalarida dunyoda tan 
olingan liderga aylangan. Jahonda eng yirik salohiyatga ega bo`lib, ilmiy-tadqiqot va 
tajriba konstruktorlik ishlari (ITTKI) umumiy xajmi bo`yicha jahonda birinchi 
o`rinda turadi. Shu bilan birga kompaniyalarning bunday xarajatlari borgan sari ortib 
bormoqda. Yaponiya va yevropa mamlakatlarining ham bunday xarajatlarining tezlik 
bilan ortib borishiga qaramay, kamdan-kami Amerika darajasiga yaqinlashmoqda. 
ITTKI xarajatlari AQSH davlat byudjetida ham katta o`rin egallamoqda. Keyingi 
J
а
h
о
n 
е
r f
о
ndining umumiy m
а
yd
о
ni - 134 mln.km 
kv. (13,4 mlrd.g
а
) bo`lib, uning 
а
s
о
siy qismi 
А
frik
а
, 
М
DH, 
Хо
ri
ж
iy 
О
siyo, Shim
о
liy v
а
J
а
nubiy 
А
m
е
rik
а
d
а
j
о
yl
а
ng
а
n.
J
о
n b
о
shig
а
е
r f
о
ndi eng ko`p 
А
vstr
а
liyag
а
to`g`ri k
е
ls
а
, eng 
k
а
m 
Хо
ri
ж
iy 
О
siyog
а
to`g`ri k
е
l
а
di. 
Ishl
о
v b
е
ril
а
dig
а
n 
е
rl
а
r m
а
yd
о
ni bo`yich
а
А
QSh (190 mln.g
а
), 
Hindist
о
n (100 mln.g
а
), R
о
ssiya (134 mln.g
а
), 
Х
it
о
y (95 
mln.g
а
), 
Ка
n
а
d
а
(46 mln.g
а
), Q
о
z
о
g`ist
о
n (36 mln.g
а
), 
Ukr
а
in
а
(34 mln.g
а
) 
а
jr
а
lib tur
а
di. 
Е
vr
о
p
а
d
а
n t
а
shq
а
ri, 
j
а
h
о
nning b
а
rch
а
mint
а
q
а
l
а
rid
а
t
а
biiy o`tl
о
q v
а
yayl
о
vl
а
r 
ishl
а
b b
е
rilg
а
n yrl
а
rg
а
nisb
а
t
а
n ko`pr
о
q. 
J
а
h
о
n bo`yich
а
720 mln.g
е
kt
а
r 
е
rg
а
d
о
nli ekinl
а
r ekilm
о
qd
а
. 
Ul
а
r j
а
mi ekin m
а
yd
о
nining Buyuk Brit
а
niya, Fr
а
nsiya v
а
It
а
liyad
а
50-60% ini, R
о
ssiya, P
о
lsh
а
, 
Ве
ngriya, Ruminiya v
а
Yap
о
niyad
а
60-65% ini, GF
Р
d
а
- 70%, V
е
tn
а
m v
а
Мо
ng
о
liyad
а
80% eg
а
ll
а
g
а
n. 
J
а
h
о
nd
а
j
а
mi ekin m
а
yd
о
nining 
а
s
о
siy qismini 3t
а
ekin, ya’ni 
bug`d
о
y (23 mln.g
а
), sh
о
li (140 mln.g
а
), m
а
kk
а
jo`
хо
ri (180 
mln.g
а
) eg
а
ll
а
ydi. 
J
а
h
о
n b
о
z
о
rig
а
yilig
а
5-6 mln.t. o`rt
а
t
о
l
а
li p
ах
t
а
chiq
а
ril
а
di. 
А
s
о
siy p
ах
t
а
t
о
l
а
sini eksp
о
rt qiluvchi m
а
ml
а
k
а
tl
а
rg
а
А
QSh, 
O`zb
е
kiston, 
Х
it
о
y, P
о
kist
о
n, Hindist
о
n, 
А
frik
а
m
а
ml
а
k
а
tl
а
ri, 
P
а
r
а
gv
а
y, 
А
vstr
а
liya his
о
bl
а
n
а
di. P
ах
t
а
imp
о
rtini ikki mint
а
q
а
b
е
lg
а
l
а
b b
е
r
а
di: 
-Sh
а
rqiy v
а
J
а
nubiy-Sh
а
rqiy 
О
siyo (Yap
о
niya, 
Та
yv
а
n, 
Ко
r
е
ya R
е
spublik
а
si, G
о
nk
о
ng, 
Та
yl
а
nd, Ind
о
n
е
ziya) 
-
Е
vr
о
p
а
- It
а
liya, FF
Р
, Fr
а
nsiya, P
о
lsh
а
, Ch
ех
iya, Sl
о
v
а
kiya v
а
b
о
shq
а
l
а
r. 

---

130
to`rt o`n yillik ichida Federal byudjetning fan, kosmos va texnologiya uchun 
xarajatlarining salmog`i 11 marta o`sib, 0,1 foizdan o`tgan asrning 90 – yillari 
o`rtasiga kelib 1,1 foizgacha yetdi. 
AQSH bozor iqtisodiyoti rivojining eng muhim ko`rsatkichlaridan biri ish 
joyi qiymatining yuqoriligidan iboratdir. Bu 
rivojlangan mamlakatlarda milliy mahsulotning 
¾
qismigacha yetsa, Amerikada 80 foizgacha boradi. 
Albatta bu umumiy taraqqiyotning eng muhim 
natijasidir. Ma’lumki, bu ishlovchining ish haqi 
degan so`z, ya’ni uning daromad manbaini tashkil 
etadi. Aholi turmush darajasining manbai ham 
daromaddan iborat bo`lib, bu provardida inson turmush sifatida o`z ifodasini 
topadiki, ishlovchining asosiy maqsadi mana shu daromaddir. 
Ish joyining qimmatligi hayotiy muammolarning hal qilinishining asosi 
ekanligi ma’lum narsa, chunki uning sifatini ko`tarish uchun sarf etiladigan asos 
hisoblanadi. Bu tibbiyotga, madaniyatga, dam olishga talabni oshiradiki, bular doimo 
talab yuqoriligi uchun sifatli darajada bo`ladi. Hayotiy talab to`laligi ta’minlanadi. 
Uzoq sermazmun umr ko`rish ta’minlanadi. 
Ish joyi qimmatligi asosidagi bunday xolat bandlik uchun bo`lgan talabni 
ko`paytiradi. Bu bir tomondan yuqori malakali ishlovchilar taklifi darajasini ko`tarsa, 
ikkinchi tomondan boshqa mamlakatlardan keladigan asosan yuqori intellektual 
mehnat egalari oqimini kengaytiradi. Inson maqsadi yaxshi hayot va buning asosi 
yuqori daromadga erishish bo`lgandan keyin albatta Amerikada ishlashni, undagi 
yuqori darajali hayot kechirish lazzatidan bahramand bo`lishni istaydiganlar ko`p 
bo`ladi va immigratsiya harakatini kuchaytiradi.
Amerika millati ommaviy immigratsiya natijasida shakllangan bo`lib, ko`p 
millatli xalqdan tarkib topgan. Asosan yevropaliklar bo`lib, birinchi navbatda 
Angliya, Shotlandiya, Irlandiyadan kelganlardir. Germaniya, Italiya, Polsha va 
Rossiyadan kelganlar ham ko`p. Shu bilan birga Osiyoliklar ham ancha qismini 
tashkil etadi. Lekin o`z vaqtida Afrikadan qul qilib sotilganlar solmog`i sezilarli 
Fan – texnika inqilobinig 
kengayishi va chuqurlashuvi, jahon 
xojaligiga 
tasirining 
kuchayishi 
kopchilik 
mamlakatlarda 
industrial 
turdan 
keyin 
shakillangan 
va 
postindustrial deb nom olgan (rost – 
lotincha 
“keyin”) 
iqtisodiyotning 
mutlaqo yangi turning tarkib topishiga 
olib keldi

---

131
bo`lib, deyarli umumiy aholining 12 foizini tashkil etadi. Negrlardan tashqari ish 
axtarib, baxt izlab kelganlar ham ko`p bo`lgan. yerlar ko`p, serhosil, iqlimi yaxshi, 
yuqori daromad olish ehtimoli o`z vaqtida ommaviy ravishda kelishga olib kelgan. 
Mavjud siyosiy va boshqa erkinliklar bunga juda moyillik tug`dirgan. Bu narsa 
deyarli AQSH tarixi davrida doimiy bo`lib, xattoki hozirgacha davom etadi deyish 
mumkin. Chunki mavjud yuqori iqtisodiy imkoniyatlar, yuqori turmush xali ham 
bo`lsa o`ziga tortadi. 
AQSH davlatining yuzaga kelishi, rivojlanishi erkinlik ruhiyatida davom etib, 
bu o`ziga xoslikni shakllantirgan. Mavjud tabiiy va ijtimoiy sharoit ishbilaromnlik, 
tashabbuskorik, ijtimoiy faollik ruhida bo`lishga moyilik tug`dirib, har qanday 
qiyinchilik, mehnatsevarlikka da’vat qilgan. Bu siyosiy erkinlik, demokratik tizim 
sharoitida jamiyatning shakllanishi, iqtisodiy rivojlanishning tezlashuvi va sog`lom 
ravishda davom etishiga katta ta’sir ko`rsatib keladi. Siyosiy, iqtisodiy erkinlik 
haqiqiy kuchli davlat va jamiyatni yaratishga olib kelgan. Albatta bunda avvalo 
kuchli, taraqqiy etgan bozor munosabatlari asosidagi iqtisodiyotning xal qiluvchi 
ahamiyati kattadir. Aytish mumkinki, AQSHni shu darajaga yetkazgan avvalo uning 
qudratli bozor iqtisodiyotidir.