|
Ттт А /1Л \T \ t /
G enlar A B D A B С D E A В
G enlarning belgilarga ko'rsatgan b ir in c h i ta ’sir xilida bir gen ishtirokida bir belgi, ikkinchi gen ta ’sirida ikkinchi belgi rivojlanadi. G enlarning belgilarga ko'rsatgan ta ’sirini bunday xili bilan m onoduragaylar, diduragaylarning to'liq va oraliq irsiylanishida tanishdik. G enlarning belgilarga k o 'rsa tg an ik k in c h i ta ’sir etish xilida esa ikki yoki uch gen birgalikda bir belgining rivojlanishini ta ’m inlaydi. Bir necha gen t a ’sirida belgining rivojlanish hodisasi, kom plem entar, epistaz, poli-
m eriya yo'nalishida ro‘y beradi. Bir genni bir vaqtning o'zida bir qancha belgilarga ko‘rsatgan ta ’siri u c h in c h i ta ’sir etish xiliga kirib pleyotropiya xodisasida kuzatamiz.
ll-§. KOMPLEMENTAR IRSIYLANISH
Bir necha gen faoliyati natijasida bir belgining rivojlanish hodisasi kom plem entar irsiylanish hisoblanadi. K om plem en- ta r degan so‘z, inglizcha « c o m p le m e n t» — to 'ld irish degan m a ’noni ifodalaydi.
K om plem entar irsiylanishning eng xarakterli tomoni shun dan iboratki, ikki orguni/m ni chatishishidan olingan birinchi avlod duragaylar o'rganilayotgan belgi-xossa ota-ona belgisiga o'xsham ay, aksincha, undan tubdan farq qiladi. K om plem entar irsiylanishni odam larda qulog'i eshitm aydiganlanian eshita digan farzandlar tug'ilishi misolida ko'rish m um kin. O datda odam larda quloqni norm al eshitishi ham , karlik-eshitm aslik ham ikki ju f t noallel genlar ta ’sirida yuzaga keladi. Normal eshitish odam larda bu ikki ju ft noallel genlar ta ’sirida yuzaga keladi. Normal eshitish odam larda bu ikki ju f t noallel genlar dom inant, karlarda esa ikki ju f t noallel genlardan bir ju fti goma yoki geterozigota holatda dom inant, ikkinchi ju f t gen lar esa retsessiv holatda bo'ladi. A gar nikohlangan yigit va qizning h ar ikkisida karlik birinchi ju f t genlar retsessiv, ik kinchi ju ft genlar gomozigota yoki geterozigota holatda domi n a n t bo'lsa, b u nday nikohdan kar bolalar tug'iladi. X uddi shunday holat yigit va qizning genoti pida birinchi ju f t allel goma yoki geterozigota holatda dom inant, ikkinchi ju f t allel retsessiv holda bo'lganda ham kuzatiladi. K o'rinib turibdiki, karlik ikki xil sababga binoan paydo bo'ladi, ikki xil sababga ko'ra, kar yigit bilan qiz nikohlangan taqdirda ularning far zandlari esh itad ig an bo'ladi. Buni tu b a n d a g ic h a ifodalash m um kin:
fen 9 kar kar
gen aa B B x AA bb
gam aB Ab
fen eshitadigan gen AaBb
A gar shunday kar ota-onadan tug'ilgan farzandlar boshqa m azkur belgilar bo'yicha geterozigota farzandlarga uylansa- lar yoki turm ushga chiqsalar, u holda
AB Ab aB Ab
AB Eshitadi Eshitadi Eshitadi Eshitadi AABB AABb AaBB AaBb
Ab Eshitadi Kar Eshitadi K ar AABb A abb AaBb Aabb
aB Eshitadi Eshitadi K ar K ar AaBB AaBb aaBB AaBb
ab Eshitadi Kar K ar K ar AaBb Aabb aaBb aabb
farzan d la rn in g 9 /16 norm al esh itad ig an , 7\ 16 k a r bo'lishi mumkin. Chunki geterozigota yigit va qiz ham 4 xil gam eta hosil qiladi. Yigitning 4 xil gam etasi ayolning 4 xil gam etasi bilan tasodifiy qo'shilishi natijasida zigotalarning 16 xil kom- b in a tsiy asi vu ju d g a keladi. Bu yuqoridagi ja d v a ld a yaqqol ko'zga tashlanadi.
Jadvaldan ko'rinib turibdiki, agar genoti pda ikki hil noal lel genlar gomozigota yoki geterozigota holatda bo'lsa, fa r zandlar eshitadigan, mobodo bir ju f ti dom inant bo'lsa k ar bo'ladilar.
K om plem entar irsiylanishga yana odam larda jinsni shakl- lantirishni ham misol tariqasida olish mum kin. O dam da boshqa sutem izuvchilar singari jinsiy xrom osom alar ta ’sirida jin s shakl lanadi. A yollar kariotipida ikkita X (iks), erk ak lar karioti- pida esa b itta X b itta Y (igrek) xrom osom a bo'ladi. Biroq, ham m a vaqt ham Y xromosoma jinsiy bezlarning e rk ak jinsi tom on r iv o jla n ish in i t a ’m in lay v e rm ay d i. E rk ak jin s in in g rivojlanishi uchun t e s t o s t e r o n gorm onining nishon to 'q im a huj^ayralariga kirishi u ch u n m axsus o q s il- re tse p to r kerak. B unday oqsilni sintez qilishda ishtirok e tadigan g en igrek xrom osom ada emas, boshqa xrom osom ada joylashgan. A gar norm al o qsil-retseptorni sintez qilishda q a tn a sh a d ig a n gen m u ta tsiy ag a uchrasa, u holda nishon-to'qim a te s te ro n gor- moniga nisbatan befarq bo'ladi va organizm erkak jin s tom on yo'nalishda rivojlanm aydi. N atijada kariotipi XY individ tashqi tom ondan ayol organizm iga o'xshash bo'ladi. B unday orga-
nizm urug'donlari yaxshi rivojlanm agani uchun nasi berm ay- dilar. Chunki, organizm larning tashqi jinsiy organlari, ikkin chi darajali jinsiy belgilari ayollarnikiga o'xshash bo'ladi. B un day organizm odam larda t e s t ik u ly a r n a y a f e m in iz a t s iy a yoki M o rris s in d r o m i deb ataladi. K eltirilgan m isollardan m a’lum bo'ldiki, erkaklarga xos belgilam ing rivojlanishida b ir-birini to 'ld iruvchi ikki ju f t noallel genlar ishtirok etadi. U lardan bir ju f ti re tse p to r oqsilni, ikkinchi ju f t esa erkaklik gorm oni- testeronni sintez etishda qatnashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
