4- mavzu. Genlarning komplementar, epistatik va polimer ta’siri. Strukturaviy va modifikatsion genlar. Maqsad

4- mavzu.Genlarning komplementar, epistatik va polimer ta’siri. Strukturaviy va modifikatsion genlar .
Maqsad: Noallel genlar va ularning o‘zaro ta’sirida belgilarning irsiylanishi haqida tushuncha hosil qilish.
R E J A
1.Noallel genlarning o‘zaro ta’sirida belgilarning irsiylanishi.
2.Genlarning komplementar ta’sirida belgilarning irsiylanishi.
3.Genlarning o‘zaro epistatik ta’sirida belgilarning irsiylanishi.
4.Genlarning polimer ta’sirida belgilarning irsiylanishi.
5. Strukturaviy va modifikatsion genlar
Mendeldan so‘ng organizmlarning ko‘p turlari, navlari va zotlari genetikasi sohasida olib borilgan tadqiqotlar natijasida ulardagi aksariyat belgilarning irsiylanishi bitta gen emas, balki ikki va undan ortiq noallel genlarning birgalikda faoliyatiga bog‘liq ekanligi isbotlandi.
Noallel genlar faoliyatida o‘zaro ta’sir etishning quyidagi tiplari mavjud.
Genlarning o‘zaro komplementar ta’siri (komplementariya)
Genlarning o‘zaro epistatik ta’siri (epistaz).
Genlarning o‘zaro polimer ta’siri (polimeriya).
Genlarning o‘zaro kombinirlangan ta’siri.
Genlarning ko‘p tomonlama ta’sirida belgilarning irsiylanishi (pleyotropiya).
Genlarning o‘zaro modifikatsion ta’siri.
Genlarning komplementar ta’sirida belgilarning irsiylanishi.
Ikki va undan ortiq allel bo‘lmagan genlar o‘zaro ta’sirining komplementar tipida, duragay organizmlarda ota-onada kuzatilmagan yangi belgi rivojlanadi. Belgining rivojlanishiga ta’sir etuvchi genlarning qimmati bir xil emasligi hisobga olingan holda, komplementar tipda nasldan-naslga o‘tishning uch xili kuzatilishini ko‘rsatib, ular ustida alohida-alohida to‘xtab o‘tamiz.
YAngi belgi hosil bo‘lishda qatnashuvchi allel bo‘lmagan ikki genning mustaqil ravishda biror bir belgini rivojlantirishi: bunga misol qilib, tovuqlarda toj shaklining irsiylanishini ko‘rsatish mumkin. Tovuqlarda no‘xatsimon, gulsimon, yong‘oqsimon va oddiy-bargsimon toj shakllari kuzatiladi.epistazda strukturaviy noallel genlar faoliyatini ingibitor genining retsessiv alleli gomozigota (ii) holatda to‘xtatib turadi. Endi dominant va retsessiv epistaz bilan alohida - alohida tanishib o‘tamiz. YUqorida ko‘rib o‘tilgan noallel genlar o‘zaro ta’sirining tiplari sifat jihatdan farqlanuvchi belgilarning irsiylanishiga taalluqli edi. Tirik organizmlarning, masalan, hayvonlarning vazni, sut miqdori, g‘o‘zada tola chiqishi, tola uzunligi, o‘simlik poyasining bo‘yi, makkajo‘xori, bug‘doy donlarining endospermidagi oqsillar miqdori kabi belgilarini aniq fenotipik sinflarga taqsimlash mumkin emas; ularni tortish, o‘lchash, sanash mumkin, ya’ni miqdor jihatdan baholash mumkin. Bunday belgilar odatda miqdor belgilar deb ataladi. Bu belgilar qay tariqa irsiylanadi degan savol tug‘iladi. Bu belgilarning irsiylanishi polimer tipdagi irsiylanish bilan bog‘liq bo‘lib, uning katta ahamiyati miqdor belgilarning avloddan-avlodga o‘tishligini ta’minlab berishligidadir. Polimer irsiylanishda ishtirok etuvchi polimer genlar (poligenlar) o‘zlarining funksiyasi, fenotipga ko‘rsatadigan ta’sir kuchi jihatidan bir xil bo‘ladi. Polimeriyada avlodlarda yangi belgi paydo bo‘lmaydi, balki ota-ona organizm belgilari rivojlanadi.