|
J in s v a g o r m o n la r . H ar qanday ayrim jinsli organizm tabi- a tan qo‘sh jinsli — biseksual hisoblanadi. Em brion rivojlani shining dastlabki bosqichida jinsiy bezlar — gonadlarda erkak yoki urg'ochiga xos jinsiy tafovutlar bo'lmaydi. Jinsiy bezlar
— gonadlar ikki xil tashqi — k o r t ik a l va ichki — m e d u ly a r qatlam dan tuzilgan. Rivojlanish jarayonida «Y» jinsiy xrom o som ali hom ilada kortikal qatlam i yem irilib, m ed u ly ar q a t lam dan urug'don rivojlanadi. XX genotipli homilada, aksin cha, m edulyar qatlam yem irilib, kortikal qatlam dan tu x u m don shakllanadi. Homilada u ru g 'd o n va tuxum don shakllan- gandan so'ng ulardan ajralgan gorm onlar ta ’sirida jinsiy or- ganlarning qolgan qism lari rivojlanadi. Sut em izuvchilar, shu jum lad an odam larda jinsning rivojlanish ja rayoni ikki bos- qichdan iboratdir. Birinchi bosqichda jinsni zigotaning xro m osom alar to'plam i, g o n a d la r n i jinsiy tabaqalanishi belgilay di, oqibatda yo tuxum don, yo u ru g 'd o n rivojlanadi. A gar u ru g 'd o n la r rivojlansa, u lar a jra tg a n testosteron gorm onini em brion bo'yicha sirkulyatsiyasi tufayli som atik h u jayralarn- ing erkaklik jinsi bo'yicha rivojlanishi ta ’m inlanadi. Mabodo tuxum don shakllangan bo'lsa, u holda testo stero n gorm oni ishlab chiqarilm aydi va n a tijad a somatik hujay ra lard a urg'o- chilik jins bo'yicha rivojlanish ro 'y beradi. Demak, jins shakl lanishining birinchi bosqichida asosiy rolni jinsiy xrom osom a lar, ikkinchi bosqichida g o n ad la rd an a jra tilg an gorm onlar o'ynaydi. Aniqlanishicha, erkak jinsining rivojlanishi X xro mosoma tarkibidagi m axsus genga bog'liq. C hunki, bu gen ishtirokida sintez qilingan oqsil molekulasi urg'ochi va erkak jinsida regulyatorlik funksiyani o'taydi. Bu oqsil molekulasi Y jinsiy xromosoma geni ta ’siri tufayli sintez qilingan testo ster on garm oni bilan birikib, e ffe k to r rolini b ajaradi. A gar X xrom osom adagi m axsus gen m utatsiyaga uchrasa, u holda Y xrom osom a testosteron gorm on ta ’sirini sezm aydi, n a tijad a homilaning urug'doni bilan birga, yetilm ay qolgan tuxum don hosil bo'ladi va erkak genotip bo'yicha XY kariotipiga egali- giga qaram ay, fenotip jih a td an ayol ko'rinishida bo'ladi.
Jinsiy gorm onlar bosh m iyaga ham ta ’sir etib, odam lar ning xatti-harakatini o 'zgartirishi mumkin. Chunonchi, homi- lador ayolga p r o g e s t e r o n gorm oni yuborilsa, tu g 'ilg a n qiz b o la la r e rk a k sh o d a , y a ’ni k o 'p ro q o 'g 'i l b o la la r o 'y in in i
o 'ynash, yosh bolalarga enagalik qilishni yoqtirm aslik kabi xislatlar nam oyon bo'ladi.
1955 yili Eychvald va- Silm serlar Y jinsiy xrom osom a n a - zoratidagi H-Y antigen m avjudligini ixtiro qildilar. Cham asi H -Y antigeni hom ilaning dastlabki «erkak» h u ja y ra la rid an ajratiladi. Hozirgi vaqtda H-Y retseptorlar gonadlarning ikkala tu ri yuzasida borligi aniqlangan. Bu antigen t a ’sirida gonad- lar keyinchalik urug'donlarning rivojlanishiga olib keladi. A gar H-Y antigenining faolligi anti H-Y zardobi tom onidan ney- trallashtirilsa, u holda gon ad lar tuxum donni hosil qiladi. K e yingi olingan m a’lum otlarga ko‘ra H-Y antigeni Y jinsiy xro mosoma geni bilan em as, balki uning nazoratidagi autosom a g eni to m o n id an k o d la n a d i. Bu gen Y jin s iy xrom osom a bo'lm agan individlarda repressiyaga uchraydi. K am dan-kam m utatsiyalarda Y jinsiy xromosoma hujayralarda uchram asa ham , erkak jins H-Y gen ta ’sirida shakllanadi. Ehtim ol, b un d ay holatda Y jinsiy xrom osom adagi H -Y an tig en i t r a n s - lo k a t s iy a tufayli autosom aga o 'tg an bo'lishi m um kin. Ikkinchi tom ondan oz m iqdorda ham hujayrada H-Y geni bo'lsa, XX jinsiy xromosomali individlar erkak organizm bo'ladilar.
Shunga o'xshash olingan m a ’lum otlar erkak jinsi faq a t XY, ayol jinsi faqat XX jinsiy xrom osom alar ishtirokidagina emas, balki autosom alardagi b a ’zi genlar t a ’sirida ham shakllani- shidan dalolat beradi.
Jinsni ifodalashda jinsiy xrom osom alardagi genlar joylani- shini tahlil qilish m uhim aham iyat kasb etadi. B unday tahlil odatda X va Y jinsiy xrom osom alarning izoxrom osom alarida o'tkaziladi. Izoxrom osom alarning hosil bo'lish m exanizm i tu - bandagi rasm da ko'rsatilgan.
Uzilish
R eplikatsiya
Uzun yelkalarni va kalta
ii yelkalarning bir-biriga qo'shilishi
G enoti pi norm al X va uzun yelkalarning birlashishidan
hosil b o 'lg an X izoxrom osom ali, shuningdek n o rm a l X va kalta yelkalarning birlashishidan hosil bo'lgan X izoxrom o somali shaxs ayol, lekin naslsiz bo'lib rivojlanadi. Y jinsiy
xrom osom aning uzun yelkasidan ajralib faqat kalta yelkalar hosil bo‘lgan Y izoxromosoma va norm al X xromosomali shaxs erk ak bo'lib shakllanadi. K alta yelkasidan m ax ru m bo'lib, faqat Y xrom osom aning uzun yelkalaridan iborat izoxromo- som ali va norm al X xrom osom ali shaxs nasi berm aydigan ayol organizm bo‘lib rivojlanadi.
A g a r ikkita X x ro m o so m a lard an b itta s i o 'z in ing k a lta y elk asin i yo'qotib, uning o 'rn id a Y xrom osom aning k a lta yelkasi o 'rn ash g an bo'lsa, b u nday kariotipli sh axslar n asi berm aydigan erkak organizm bo'lib yetiladilar.
Y uqorida bayon etilgan m a’lum otlar odam larda erkak va ayol jinsining qaror topishi bir tom ondan X va Y jinsiy xro- m osom alarga, ikkinchi tom ondan ularda joylashgan g en lar ga, uchinchi tom ondan gorm onlar faoliyatiga bog'liq ek an ligidan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
